Ziya Gökalp: Turancılıktan Türkçülüğe

Yıl 2012, Cilt: 28 Sayı: 84, 104 - 143, 07.11.2012

Ceylan Tokluoğlu

Öz

Ziya Gökalp’in Türkçülük ideolojisinin farklı evreleri olduğu gibi, her dönemde onu etkileyen kaynaklar çeşitlidir. Bu kaynakların içinde en önemlilerinden biri, 19. yüzyılın sonunda
resmi Ruslaştırma politikasına cevap olarak doğan Tatar ve Azerbaycan Türkçülüğüdür. Bu etki
altında Gökalp, önceleri Türk dili konuşan bütün Türk halklarının kültürel birliği fikrini geliştirmiştir. Daha sonra ise her ne kadar benzer bir kültür ve dil paylaşsalar da, Anadolu Türklerinin Tatarlardan ve Orta Asya halklarından farklı olduğunu tartışarak “Dış Türklerle” arasına
mesafe koymuştur. Bu gelişme, Gökalp’in kendisini Tatar milliyetçiliğinden, özellikle de Yusuf
Akçura’dan ayırmasıyla başlamıştır. Gökalp, geliştirdiği Türkçülük ideolojisi çerçevesinde zamanının geçerli siyasa biçimi olan teritoryal ulus devlet modelini temel alarak Anadolu halklarını
birleştirmeyi hedeflemiştir. Ona göre, Turancılığın sınırları çok geniş ve muğlaktır. Bugün hâlâ
bazı çevreler tarafından ırkçı ya da irredantist olarak tanımlanan Gökalp, Turancı olarak nitelendirildiği dönemde bile ırk ve biyolojik özelliklere her zaman mesafeli durmuş; bunların yerine dil,
kültür ve din birliğini vurgulamıştır. Bu çalışma, “Dış Türklerle” temas halinde olan Gökalp’in
düşüncelerinin Turancılıktan Türkçülüğe evrilişi üzerinde durmaktadır. Aynı zamanda Türk
kültürü ve ulusuna aidiyet temaları üzerinden devlete bağlılık fikrini savunan Gökalp’in Türkçülüğünün köklerine ışık tutmayı hedeflemiştir. 

Anahtar Kelimeler

Ziya Gökalp, Turancılık, Türkçülük, Yusuf Akçura, Ali Bey Hüseyinzade

Ziya Gökalp: From Turanısm To Turkısm

Öz

Ziya Gökalp’s ideology of Turkism not only had different phases, but there were various
sources which influenced him during each period. One of the most important among these was
Tatar and Azerbaijan Turkism which emerged as a response to the official Russification policy
at the end of the nineteenth century. Under this influence Gökalp first developed the idea of
cultural union of all Turkish-speaking peoples. Later, arguing that Anatolian Turks are different
from the Tatars and Central Asian peoples although they share a similar culture and language,
he put some distance between the “Outside Turks” and himself. This began by separating himself
from Tatar nationalism, especially from Yusuf Akçura. Gökalp aimed to unite Anatolian peoples
through the ideology of Turkism which he developed on the basis of the territorial nation-state
model as the current world polity at the time. According to him, the borders of Turanism were
too broad and vague. Gökalp, who is still considered by some circles as a racist or irredentist,
always remained at a distance from racial and biological characteristics even during the period
when he was known as a Turanist. Instead, he emphasized unity of language, culture and religion. This study focuses on the evolution of Gökalp’s ideas from Turanism to Turkism who was
in contact with “Outside Turks”. As well, it aims to shed light on the roots of Turkism developed
by Gökalp who advocated the idea of loyalty to the state through a sense of belonging to Turkish
culture and nation. 

Anahtar Kelimeler

Ziya Gökalp, Turanism, Turkism, Yusuf Akçura, Ali Bey Hüseyinzade

Kaynakça

• AKÇALI, Emel, PERİNÇEK, Mehmet, “Kemalist Eurasianism: An Emerging Geopolitical Discourse in Turkey, Geopolitics, Cilt 14, Sayı 3, 2009, s. 550-569.
• ALTSTADT, Audrey L., “Azerbaijani Turks’ Response to Russian Conquest”, Studies in Comparative Communism, Cilt 19, Sayı 3-4, 1986, s. 267-286.
• ASTOURİAN, Stephan H., “In Search of Their Forefathers: National Identity and the Historiography and Politics of Armenian and Azerbaijani Ethnogeneses”, Derleyen D. V. Schwartz ve R. Panossian, Nationalism and History: The Politics of Nation-Building in Post-Soviet Armenia, Azerbaijan and Georgia, University of Toronto, Center for Russian and East European Studies, Toronto 1994.
• BALAYEV, Aydın, “Sosyo-Politik Örgütlenme (1988-1997)”, Derleyen Büşra Ersanlı ve Hüsamettin Mehmedov, Sözün, Sazın, Ateşin Ülkesi: Azerbaycan, Da Yayınları, İstanbul 2004, s. 87-95.
• BAYAT, Ali Haydar, Hüseyinzâde Ali Bey, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını, Ankara 1998.
• BERKES, Niyazi, Turkish Nationalism and Western Civilization: Selected Essays of Ziya Gökalp, Columbia University Press, New York 1959.
• BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul 1978.
• BERKES, Niyazi, Felsefe ve Toplumbilim Yazıları, Adam Yayınları, İstanbul 1931/1985.
• ÇAĞLA, Cengiz, “The Liberal and Socialist Influences on Azerbaijani Nationalism at the Beginning of the 20th Century”, Central Asian Survey, Cilt 21, Sayı 1, 2002, s. 107-122.
• DEMİRKAN, Tarık, Macar Turancıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları 99, İstanbul 2000.
• DENİZ, Faruk “İmparatorluktan Ulus Devlete Geçişte Akçura, Gökalp ve Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Arayışları”, Dîvân İlmi Araştırmalar, Sayı 21, 2006/2, s. 35-62.
• ERİŞİRGİL, M. Emin, Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp, İnkilap Kitabevi, İstanbul, Birinci baskı 1951, 1984.
• GARAŞOVA, Sevil , “XX. Yüzyıl Azerbaycan Fikir Tarihinde Ali Bey Hüseyinzâde’nin Yeri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 16, Güz 2004, s. 297-314.
• GEORGEON, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1986.
• GEORGEON, François, “Yusuf Akçura”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Milliyetçilik, Cilt 4, Derleyen Tanıl Bora, İletişim Yayınları, İstanbul 2002, s. 505-514.
• GÖKALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları,Varlık Yayınları, İstanbul, Birinci basım 1923, 1973.
• GÖKALP, Ziya, Makaleler VII: Küçük Mecmua’daki Yazılar, Hazırlayan Dr. M. Abdülhalûk Çay, Kültür Bakanlığı Yayınları, Sayı 387, Ziya Gökalp Dizisi 17, Ankara 1982.
• GÖKALP, Ziya, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muâsırlaşmak, Hazırlayan Kemal Bek, Bordo-Siyah, Türk Klasikleri-İnceleme, İstanbul 2005.
• HANİOĞLU, Şükrü M., “II. Meşrutiyet Dönemi ‘Garbcılığı’nın Kavramsallaştırılmasındaki Üç Temel Sorun Üzerine Not”, Doğu Batı, Sayı 31, 2005, s. 55-64.
• HEYD, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gökalp (Türk Milliyetçiliğinin Kaynakları: Ziya Gökalp’in Hayatı ve Ögretileri), Lusac and Company Ltd., London 1950.
• HOSTLER, Charles Warren, Turkism and the Soviets, George Allen & Union Ltd., London 1957.
• İNALCIK, Halil, “Ziya Gökalp: Yüzyıla Damgasını Vuran Düşünür”, Doğu Batı, Cilt 3, Sayı 12, Ağustos-Eylül-Ekim 2000, s. 9-33.
• KARAKAŞ, Mehmet, “Ziya Gökalp’e Yeniden Bakmak: Literatür ve Yeniden Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Sayı 11 (Türk Sosyoloji Tarihi), 2008, s. 435-476.
• KILIÇ, Murat, “Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Milliyetçiliğinin Tipolojisi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 16, Aralık 2007, s. 113-140.
• KIRIMLI, Hakan, “İsmail Bey Gaspıralı, Türklük ve İslam”, Dogu Batı, Yıl 8, Sayı 31, Şubat-Mart-Nisan 2005, s. 147-176.
• KİRMACİ, A. Nebahaddin, “Nationalism-Racism-Turanism in Turkey”, Political and Social Thought in the Comtemporary Middle East, Derleyen Kemal Karpat, Palll Mall Press, London 1968, s. 361-365.
• LANDAU, Jacob M., Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, Hurst & Company, London, Birinci baskı 1981, 1995. LANDAU, Jacob M., Exploring Ottoman and Turkish History, Hurst & Company, London 2004.
• LEWİS, Bernard, “History-writing and National Revival in Turkey”, Middle Eastern Affairs, June-July 1953, s. 218-227.
• MARDİN, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1985-1908, Toplu Eserleri: 1, İletişim Yayınları, İstanbul 1983.
• ÖNEN, Nizam, “İki Turan: Macaristan ve Türkiye’de Turancılık”, İletişim Yayınları, İstanbul 2005.
• PARLA, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İletişim Yayınları, İstanbul 1989.
• SEZER, Baykan, “Ziya Gökalp Üzerine İki Değerlendirme”, İstanbul Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu Yıllığı 1, İstanbul 1988, s. 226-240.
• SWİETOCHOWSKİ, Tadeusz, Russian Azerbaijan 1905-1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge University Press, Cambridge 1985.
• SWİETOCHOWSKİ, Tadeusz, “National Consciousness and Political Orientations in Azerbaijan, 1905-1920”, Derleyen Ronald Grigor Suny, Transcaucasia, Nationalism, and Social Change: Essays in the History of Armenia, Azerbaijan, and Georgia, The University of Michigan Press, Ann Arbor 1996, s. 209-238.
• TAĞIZADE, Leyla, “20. Yüzyılda Rusya Ehnogenez Teorileri”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler, Ankara Universitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, Sayı 396, 8-10 Mayıs 2002, s. 322-332.
• TAĞIZADE, Leyla, “Avrasyacılık ve Lev Gumilev”, Derleyen Ümit Özdağ, Yaşar Kalafat ve Mehmet Seyfettin Erol, 21. Yüzyılda Türk Dünyası Jeopolitiği, Muzaffer Özdag’a Armağan, Cilt I, ASAM Yayınları, Ankara 2003, s. 149-166.
• THOMAS, Lewis V., “Nationalism in Turkey”, Nationalism in the Middle East, Sixth Annual Conference on Middle East, The Middle East Institute, March 21-22, Washington D.C., 1952.
• “Türkoloji Çalışmalarına Toplu Bir Bakış ve Ödevlerimiz”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten, Yazı Kurulu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1960, s. 1-21.
• VAKKASOĞLU, Ziya, Tarih Aynasında Ziya Gökalp, Cihan Yayınları, Sayı 68, İstanbul 1984.
• ZENKOVSKY, Serge A., Pan-Turkism and Islam in Russia, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts 1960.