XX. Yüzyılın Başlarında Eskişehir

Yıl 2008, Cilt: 24 Sayı: 71, 381 - 412, 07.07.2008

Zafer Koylu

Öz

XIX. Yüzyılda küçük ve bakımsız kaza düzeyinde olan Eskişehir, ağırlıklı olarak tarım, hayvancılık ve kısmen de madencilik ( Lületaşı ) ile uğraşmaktaydı. Demiryolunun kente ulaşması ticarî hayatı canlandırmakla birlikte, kentin stratejik önemini de artırdı. XX.yüzyılın ilk çeyreğinde gerçekleşen I. Dünya Savaşı ve sonrasında imzalanan Mondros Mütarekesi ile İngilizler bu öneminden dolayı Eskişehir istasyonunu işgal etti. Kentin Millî Mücadele’den yana tavır koyması ve Kuvâ-yı Milliye örgütlenmesinin tamamlanmasıyla verilen kesin uyarı ( ültimatom ) ile İngilizler geri çekilmek zorunda kaldı. Bunun üzerine kent Yunanlılar tarafından fiilen işgal edildi. 1yıl, 1ay, 14 gün süren yunan işgali Millî Mücadele’nin başarıya ulaşması ile sona erdi. Ancak Yunanlılar çekilirken bütün Batı Anadolu’da olduğu gibi Eskişehir’i de tam bir harabeye çevirmişlerdi. Mustafa Kemal Atatürk’ün de Millî Mücadele dönemindeki katkılarını övgüyle söz ettiği Eskişehir, TBMM ve Cumhuriyet Hükümetlerinin aldığı tedbirlerle eğitim, tarım, sanayi, ticaret ve bankacılık alanlarında küllerinden yeniden doğmayı başardı.  

Anahtar Kelimeler

Millî Mücadele, Eskişehir, Lületaşı, Bankacılık, Batı Anadolu

Eskişehir at the Beginning of the 20th Century

Öz

Eskisehir, a miserable town and a kaza district in the 19th century, was
the center of the activities of agriculture, husbandry and, to a certain extent, mining. With the arrival of the railway route to the town, Eskisehir
became strategically important on the one hand, and prospered commercially, on the other hand. This was the major reason behind the English occupation of the railway station of the town in comply with the stipulations
of the Armstice of Moudros signed after World War. The English had to withdraw from the town in the face of the support
given to the national resistance in the area and the ensuing ultimatum of
the national side following the formation of the national forces. Thereupon
the Greeks occupied Eskişehir, which brought the town under Greek control for one year, one month and 14 days before it came to an end by the
Turkish victory in the national war of independence. But the Greeks did
not abstain from devastating the town before they evacuated it, as they did
throughout the rest of Western Anatolia. Eskisehir, which was praised by
Mustafa Kemal Atatürk due to the support it gave to the national resistence, has re-born from its ashes and enjoyed a revival in the fields of education, agriculture, industry, commerce and banking thanks to the measures
taken by the Turkish National Assembly and its governments.

Anahtar Kelimeler

National War For Independence, Eskişehir, Meerschaum, Banking, Western Anatolia

Kaynakça

• Belgesel Kaynaklar Başbakanlık Osmanlı Arşivi ( B.O.A. ) İrade – i Hususiye, Genel No. 247,
• Hususi No: 93, 26 Zilkade 1312.
• B.O.A., İrade – i Dahiliye No 5007, 1031, s. 27, 25.
• B.O.A., İrade – i Hususiye No 230, s. 2
• B.O.A., İrade – i Hususiye, Genel No 111, Özel No. 10, Şevval 1311/ 1895
• B.O.A., Sıhhıye İradeleri No 1484, s.2. B. O. A., İrade – i Hususiye, No 1078, s. 74.
• B.O.A. İrade – i Hususiye No 1122 s. 144
• B.O.A., Mühime Defteri, No.73, s. 125, 174, 420 ve 586
• B.O.A., İrade-i Dahiliye, 19 Cemaziyelevvel 1330
• B.O.A. Dahiliye Nezareti, İdare Kalemi, No 2472, 112 – 1,3.
• B.O.A, Dahiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayet Müdüriyeti Kalemi, 1675, 11 / 27 2
• B.O.A. Dâhiliye Nezareti Umum-ı Mahalliye ve Vilayet Müdüriyeti Kalemi, 853, 9 / 2, 1334.
• B.O.A. Dâhiliye Nezareti Umum-ı Mahalliye ve Vilayet Müdüriyeti Kalemi, 1676, 11 / 27, 1334
• B.O.A. Dâhiliye Nezareti Umum-ı Mahalliye ve Vilayet Müdüriyeti Kalemi,1687, 11 / 27 1336
• B.O.A. Ticaret ve Ziraat İradeleri Kataloğu. No 472 / 2649; 4 Zilkade 1324
• Genkur. ATASE. Arşivi,, No: 7668, Klasör: 692, Gömlek: 145, Belge: 5
• Genkur. ATASE. Arşivi, Dosya No.395, Klasör No: 672, Gömlek No: 21.2
• Genkur. ATASE. Arşivi, Dosya No.88, Klasör No: 1390, Gömlek No: 46.6
• Genkur. ATASE. Arşivi, Dosya No.7901, Klasör No: 694, Gömlek No: 75.8
• Genkur. ATASE. Arşivi, Dosya No.859, Klasör No: 672, Gömlek No: 106.1
• Genkur. ATASE. Arşivi, Sıra No.8864, Kutu No: 1784, Gömlek No: 118.
• Genkur. ATASE. Arşivi, Dosya No.7632, Klasör No: 696, Gömlek No: 123.3,
• Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar 1287
• Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar, 1290
• Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar, 1295
• Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar, 1296
• Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar, 1311
• Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar, 1313
• Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar, 1315
• Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar, 1316
• Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar 1316
• Salname-i Vilayet-i Hüdavendigar 1324
• TC Devlet Salnamesi 1926 – 1927
• Orta Mahalle ve Paşa Mahallesi Temettuat Defterleri, TMT,7840 ; TMT, 7838
• Osmanlı Bankası Eskişehir Şubesi Frasnsızca tutulan Kasa Defteri
• Eskişehir Meclis-i Umumiye-i Liva, Eskişehir 1332.
• Eskişehir Sancağı Üçüncü Devr – i İçtimaiye Meclis – i Umumi Mukareratı, 1333 Adi ve Fevkalade Büdçesi, Eskişehir Liva Matbaası 1332
• TBMM Zabıt Ceridesi., Devre. 1, İçtima senesi: 2, c. 7., TBMM Basımevi, Ankara: 1954
• Eskişehir Lületaşı Madeni Anonim Şirketi, Yevmiye Defteri, 22 Kanun evvel 1340 / 1924
• Gazeteler Anadolu’da Yenigün, 31Ağustos, 3 Eylül, 7 Eylül, 8 Eylül 1922
• Eskişehir’de Sakarya, 6 Şubat 1927
• Sabah, 15 Haziran 1308 / 1892.
• Anılar
• Adıvar, Halide Edip Türk’ün Ateşle İmtihanı, İstanbul 1962.
• Atatürk, Gazi Mustafa Kemal; Nutuk-Söylev, c.2, TTK, Ankara 1987
• Aykut, Fahri (E) Tümgeneral; İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, ( Yay. Haz. Dr. Öğ. Alb. Ahmet Tetik, Arş. Uzm. Melike Ceyhan ),
• Genkur. ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara 2006.
• Evliya Çelebi; Seyahatname, İstanbul 1314.
• İnönü, İsmet; Hatıralar, 1. Kitap, (Haz: Selahattin Tansel), Bilgi Yayınevi, Ankara 1985
• Nasuhü’s Silahi (Matrakçı); Beyanı-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn, Ankara 1976, 109 B.
• Sami, Yuda; Eskişehir Livasının 1331 ve 1332 senesi Tecrübe tarlasının Kimyevi Gübre Netayicini Mübeyyin Rapordur, İstanbul 1332
• Türkgeldi, Ali Fuad; Görüp İşittiklerim, TTK, Ankara 1987
• Ziya, Mehmet; Bursa’dan Konya’ya Seyahat, İstanbul 1912.
• Araştırmalar Al, Hüseyin; “Osmanlı Bankacılığı Üzerine Bir Kaynak Taraması”, Türkiye
• Araştırmaları Literatür Dergisi, c.1, S. 1/2003, ss.171-188
• Askeri Tarih Belgeler Dergisi, Yıl: 52, Sayı: 116, Haziran 2003, s. 6-7, Belge no: 4279.
• Akgüç, Öztin Türkiye’de Bankacılık, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1987
• Anıt Dosyası, Eskişehir Müze Müdürlüğü
• Atatürk’ün Bütün Eserleri, c.14, (1922-1923), Kaynak Yayınları, İstanbul 2004
• Belen, Fahri; Türk Millî Mücadele, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları : 542, Atatürk Dizisi :18, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1983.
• Baraz, Turhan; Başlangıçtan Günümüze Eskişehir Basını (1908-1986), Eskişehir 1988
• Barkan, Ömer Lütfi; “ Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi ”, Türkiyat Mecmuası, c.X, İstanbul 1953.
• Birinci , Ali; Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Dergah Yayınları, İstanbul 1990.
• Cadırcı, Musa; “Tanzimatın İlanı Sırasında Türkiye’de Yönetim (1826-1839)”
• Belleten, Ankara 1988, ss. 1115-1240,
• —————————; “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, c. XXXIV (1970), ss. 409-420
• Darkot, Besim; “ Eskişehir ”, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1964.
• Doğru, Halime; “XX. Yüzyıla Girerken Eskişehir’de Kaza ve Belediye Yönetimi ile Nüfus Hareketi” Anadolu Üniversitesi Fen – Edebiyat Fakültesi Dergisi, c. 2, s. 1, Eskişehir 1989, ss. 183-223
• Doğru, Halime; XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, İstanbul 1992
• Doğru, Halime; “Eskişehir Çiftçi Bankası (1918-1930)” , Eskişehir Anadolu
• Üniversitesi İktisadi ve İdari İlimler Fakültesi Dergisi, c. VIII, s. 1 – 2, Eskişehir 1990, ss.267-282.
• Doğru, Halime; Eskişehir’den Dünyaya 70.Yılında Esbank, ( Türkiye Ekonomik ve (Proje Editörü)Toplumsal Tarih Vakfı Kurum Tarihi Çerçevesinde 1998 yılında hazırlanmış olup yayınlanmamıştır.
• Earle, Edward Mead; Bağdat Demiryolu Savaşı, (Çev: Kasım Yargıcı), Milliyet Yayınları, İstanbul 1972
• Efe, Ayla; Eskişehir Demiryolu, ( Basılmamış Yüksek Lisans Tezi ), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 1998
• Eldem, Edhem; Osmanlı Bankası Tarihi, İstanbul, Tarih Vakfı Yayınları, 1999
• Engin, Vahdettin; Rumeli Demiryolları, Eren Yayınları, İstanbul 1993
• Ertin, Gaye; Eskişehir Kentinde Yerleşmenin Evrimi, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 1994.
• “ Eskişehir”, Yurt Ansiklopedisi, c.4, Anakra 1968.
• Gawriel, Arhengelos; Anadolu-Osmanlı Demiryolu ve Şirketi Osmaninin İçyüzü, İstanbul 1327.
• Göyünç, Nejat; “Hane Deyimi Hakkında”, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, S.32, İstanbul 1979, s.331-348.
• Güneş, İhsan; “1912 Seçimi ve Eskişehir’de Meydana Gelen Olaylar”, Belleten, c. LVI, Ağustos 1992 .
• İğdemir, Uluğ; Sivas Kongresi Tutanakları, Türk Tarih Kurumu, Ankara:1986.
• Jaeschke, Gothard; Türk Millî Mücadele Kronolojisi, Ankara 1970
• Karal, Enver Ziya; Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı, Ankara 1943.
• Kazgan, Haydar; “Tefecelikten Bankacılığa, Ottoman Bank ve Osmanlı Ricali”, Finans Dünyası, Şubat 1994, s. 134-136.
• Kili, Suna; Türk Devrim Tarihi, İstanbul 1962
• Kurmuş, Orhan; Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, ( 3. Baskı ), Savaş Yayınları, Ankara:1982.
• Kütükoğlu,Mubahat S.; “Osmanlı İktisadi Yapısı “, Osmanlı Devleti Tarihi, c. 2, Feza Gazetecilik, İstanbul 1988
• Oğuzoğlu, Yusuf – Feridun Emecan; “ Eskişehir ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Araştırmaları Merkezi, İstanbul: 1995.
• Osmalı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine İşçiler 1839-1950, ( Derleyenler: D. Quataert-E.J. Zürcher), (Çev. Cahide Ekiz), İletişim Yayınları, İstanbul 1988 .
• Önder, Mehmet; Atatürk Eskişehir’de ( tarihsiz )
• Ökçün, Gündüz; “1909 – 1930 Yılları Arasında Anonim Şirket Olarak Kurulan Bankalar” , Türkiye İktisat Tarihi Semineri, Metinler / Tartışmalar, 8-10 Haziran 1973, Ankara 1975
• Özyüksel, Murat; Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Arba Yayınları, İstanbul 1988
• Quataert, Donald; Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908), (Çev. Sabri Tekay), Yurt Yayınları, Ankara 1987.
• Quataert, Donald; “ 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Demiryolları ” Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, c. 6, İletişim Yayınları, İstanbul:1985.
• Rothaman, Lothar; Berlin-Bağdat, Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi, ( Haz: Ragıp Zarakolu ), Belge Yayınları, İstanbul 1982
• Sarıkoyuncu, Ali- Selahattin Önder-Mesut Erşan; Millî Mücadelede Eskişehir, Osmangazi Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2002.
• Şenol, Süreyya Baki; Türkiye Demiryollarında 100 yıl, Eskişehir 1994.
• Shaw , Stanford J. – Ezel Kural Shaw; Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, İstanbul 1983
• Tabakoğlu, Ahmet; Türk İktisat Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul 2003
• Tayyib Gölbilgin; Millî Mücadele Başlarken, c. I, Ankara 1985
• Temir, Ahmet; Kırşehir Emiri Cacaoğlu Nureddin’in 1272 tarihli Arapça Moğolca Vakfiyesi, Ankara 1989
• Tezel, Yahya S.; Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2002
• Togan, Zeki Velidi; Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1946.
• Toprak, Zafer; Milli İktisat-Milli Burjuvazi (1908-1950), İstanbul 1995.
• Tunaya,Tarık Zafer; Türkiye’de Siyasi Partiler, c. I, İstanbul 1988.
• Tunaya, Tarık Zafer; Türkiye’de Siyasi Partiler, II. Meşrutiyet Dönemi, İstanbul 1984
• Türk İstiklal Harbi II. Cilt, Batı Cephesi 2nci Kısım, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Yayınları, Ankara Genelkurmay Basım evi 1999.
• Yalazan, Talat Em. Kur. Alb; Türkiye’de Yunan Vahşet ve Soy Kırımı Girişimi ( 15 Mayıs 1919-9 Eylül 1922 ), c.2, Genkur. ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara 1994.
• Yazıcı, Atilla; XIX. Yüzyılda Eskişehir’in Ekonomik Durumu, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi ), Eskişehir 1997
• Yıldırım, İsmail; Millî Mücadelenin Başlangıcında Eskişehir (22 Ocak 1919 - 20 Mart 1920), Eskişehir Büyükşehir Belediyesi Yayını, Eskişehir 1998.