Çanakkale Krizi ve Lloyd George’un İktidardan Düşmesi: Eylül-Ekim 1922

Yıl 1999, Cilt: 15 Sayı: 45, 801 - 820, 01.11.1999

Mustafa Çulfalı

Öz

1922 yılının ortalarına gelindiğinde Ankara Hükümeti, Yunanlılar’ı kesin yenilgiye uğratmadıkça bağımsızlığa ve İtilaf Devletleriyle anlaşma yoluna ulaşamayacağını anlamıştı. Bu amaçla 1922 Ağustos'unun sonunda kesin hücumu başlattılar ve Yunanlılar’ı Anadolu'dan temizlediler. Türk ordusunun bu zaferden sonra Boğazlar'a doğru ilerlemesi Ingiliz Hükümetini telaşa düşürdü. îngilizler'e göre önemli olan Boğazlar'm kendi egemenlikleri altında olmasıydı. Gergin geçen bir dönem sonucunda nihayet Ekim'de Mudanya Ateşkes Antlaşması imzalandı. Antlaşmanın en önemli sonucu İngilizler'in Türkler'i Avrupa'dan sepetleme ve bunun uzantısı olarak Batı Anadolu'yu Yunanistan'a terketme politikasının iflasıdır. Sonunda bu politikanın mimarı Ingiliz Başbakanı Lloyd George değişik kesimlerden gelen baskılar sonucu 19 Ekim 1922'de istifa etti.

Anahtar Kelimeler

Mustafa Kemal, Çanakkale Krizi, Lloyd George, Lord Curzon, Boğazlar

Kaynakça

• Dünya Savaşı sırası ve sonrası İngiliz Başbakanı Lloyd George'un Yunan siyaset adamı Venizelos'a hayranlığı ve Yunan yanlısı politikası için bak: Michael Llewellyn Smith, Ionion Vision: Greece in Asia Minör, 1919-1922. New York: St. Martin's Press, 1973. Record by Sir E. Crowe of a conversation with M. Venizelos. Foreign Office, 25 Mayıs 1922. Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984. Cilt: 4. sh. 269-273. Stephen F. Evans, The Slow Rapprochement, Britain and Türkey in the Age of Kemal Atatürk, 1919-38. North Humberside: Eothen Press, 1982. sh. 38-39. Ömer Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri. 1919-1926. Ankara: SBF Yayınlan, 1978. sh. 233. Salahi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika. Cilt: 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991. sh. 126-140, 154-156. Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1973. Cilt: 2. sh. 645. Türk Tarih Kurumu, 1996. Cilt: 4. sh. 506. Daily Express. 9, 10 Ağustos 1922. Sonyel, age. sh. 263’den alıntılanmıştır. . Ingiliz Gizli İstihbarat Servisi Raporu, 16 Eylül 1922. Şimşir, age. sh. 421-422. Atatürk, age. sh. 674. Başkomutan Mustafa Kemal'den TBMM Başkanlığına telgraf, Dum- lupınar, 26 Ağustos, 1922. Mustafa Onar, Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları.
• Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995. Cilt: 2. sh. 360. Başkomutan Mustafa Kemal'den TBMM Orduları'na, Çakırsaz, 1 Eylül, 1922. Onar, age. sh. 364-365. - İngiltere'nin Atina İşgüderi Bentick'ten Dışişleri Bakanı Lord Curzon'a, 2 Eylül 1922. Şimşir, age. sh. 375-376. Sonyel. age. sh. 265-269. Okyar, agm, sh. 73-74. Cabinet meeting of September 7, 1922, P.R.O. CAB 23/31/48. Martin Gilbert, Winston S. Churchill. 1917-1922. London: Heinemann, 1975. Cilt: 4. siı. 820. A. L. Macfie, “The Chanak Affair, Septembeı-October 1922", Balkan Studies, Cilt: 20(2), 1979. sh. 311. Bentick (Atina)'ten Kedleston Markizi Curzon'a, 5-6 Eylül 1922, Şimşir, age. sh. 376-377, 379-380. Kedleston Markizi Curzon'dan Sir H. Rumbold'a, 10 Eyliil 1922. age. sh. 391-392. Sir H. Rumbold'dan (İstanbul) Kedleston Markizi Curzon'a, 12 Eylül 1922. Mareşal Allenby'den (Kahire) Kedleston Markizi Curzon'a, 16 Eylül 1922. İngiltere'nin Saıaybosna Konsolosu'ndan Belgrad Elçisi C. A. Young'a, 25 Eylül 1922. age. sh. 401, 425, 551-555. Kiirkçüoğlu, age. sh. 24L Lord Peel'den İngiliz Bakanlar Kuruluna muhtıra. 13 Eylül 1922. Şimşir, İngiliz age. sh. 402. Gill H. Bennett, British Foreign Policy during the Curzon Period, 1919-1924. Basingstoke: Macmillan, 1995. sh. 85. Savaş Bakanlığından General Harington'a, İstanbul. 11 Eyliil 1922. Şimşir, age. sh. 395-396. Michael L. Dockrill, J. Douglas Goold, Peace vvithöut Promise, Britain and the Peace Coıı- ferences, 1919-23. London: Batsford Academic and Educational Ltd., 1981. sh. 230. David Gilmour, Curzon. London: John Murray, 1994. sh. 543. Kedleston Markizi Curzoıı'dan Sir H. Rumbold'a. Dışişleri Bakanlığı, 16 Eylül 1922. Şimşir, age. sh. 418-419. Bildirinin bazı kısımlarının Türkçe çevirisi için bak: Vladimir Potyemkin, Uluslararası İliş¬kiler Tarihi. İstanbul: May Yayınlan, 1979. Cilt: 3. Sh. 364. Macfie, agm. sh. 317. Lloyd George'un eşine göre bu bildiri koalisyon hükümetinin sonunu getiren önemli fak¬törlerden biridir. Loıd Beaverbrook, The Decline and Fail of Lloyd George: and Great was the Fail Theıeof. London: Colliııs, 1963. sh. 160. Eaıi of Ronaldshay, The Life of Lord Curzon. Cilt: 3. London: Ernest Beıııı Ltd, sh. 302. Tarafsız bölge 13 Mayıs 1921'de İtilaf Devletleri'nin Üç Yüksek Komiseri'nin Boğazlar et¬rafında çizdikleri bir bölgedir. Karara göre bu bölge İngiliz, Fransız ve İtalyan işgali altında olacak ve buralarda Türklerle Yunanlılar çarpışamayacak. Sarıhan, age. Cilt: 3. sh. 529. Macfıe, agm. sh. 317. agm. sh. 317-318. Sonyel. age. sh. 271-272. Macfie, agm. sh. 318-319. Koloniİer'den Sorumlu Devlet Bakanı W. Churchill'den İngiliz Kabinesi'ne. 23 Eylül 1922. Tiirk-Yunan Ahvali. Dominyonlarla İşbirliği. Şimşir, age. sh. 530-542. David Walder, Çanakkale Olayı. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1970. sh. 274. age, sh. 275. age, sh. 285. age, sh. 286. Sonyel. age. sh. 274. S. İ. Aralov, Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları. Ankara: Birey ve Toplum Yayınları, 1985. sh. 151-152. 20 Eylül 1922'de Quai d'Orsay'da Fransız Başbakanı, İngiliz Dışişleri Bakanı ve İtalya'nn Paris Büyükelçisi arasında ya] .lan toplantıda İngiliz sekreterin tuttuğu notlar. Şimşir, age. sh. 454-455. 20 Eylül 1922’de Quai d'Orsay’da Fransız Başbakanı, İngiliz Dışişleri Bakanı ve İtalya'nn Paris Büyükelçisi arasında yapılan toplantıda İngiliz sekreterin tuttuğu notlar, age. sh. 462-474. 22 Eylül 1922 Cuma günü Quai d’Oısay'da Fransız Başbakanı, İngiliz Dışişleri Bakanı ve İtal- ya'ıın Paris Büyükelçisi arasında yapılan toplantıda İngiliz sekreterin tuttuğu notlar, age. sh. 493-510. Gilmour, age. sh. 544. Harold Nicolson, Curzon: theLast Plıase. 1919-1925. London: Constable, 1934. sh. 273-274. Goold, ağın. sh. 932-933. Atatürk, age. sh. 677-678. Sarıhan, age. Cilt: 4. sh. 681. Sir H. Rumbold'dan (İstanbul) Kedleston Markizi Cıırzon'a. 21 Eylül 1922. Şimşir, age. sh. 482-483. Türk süvarileri 24 Eylül'de “tarafsız bölge”den çekilecekler, ertesi gün tekrar gireceklerdir. Saııhan, age. sh. 697, 699. Orbay, age. sh. 98. Mustafa Kemal'den İstanbul'da General Harington'a telgraf, İzmir, 26 Eylül 1922. Onar, age. sh. 380-381. Sarıhan, age. sh. 709. Earl of Ronaldshay, age. sh. 305. Koloniler Bakanlığında Mr. Churchill'in odasında İngiliz Bakanlar Kurulu'nun bazılarının yaptıkları toplantının tutanakları. Yakın Doğu'da Askeri Duı'um. 27 Eylül 1922.
• Şimşir, age. sh. 561- 565. Earl of Ronaldshay, age. sh. 305. Cabinet Papers 23/31, 52 (22). 29 Eylül 1922. Sonyel, age. sh. 277'den alıntılanmıştır. Earl of Ronaldshay, age. sh. 306. Sarıhan, age. sh. 714. Atatürk, age. 2. sh. 679; Texte de la Reponse du Gouvernement d'Angora a la Note des Go- ııvernements allies du 23 Septembıe 1922. Snıyrne. le 29 Septembre 1922. Şimşir, age. sh. 635-636. Kenneth O. Morgan, Consensııs and Disunity: The Lloyd George Coalition Government, 1918-1922. Oxford: Oxford University Press, 1986 sh. 323. Earl of Ronaldshay, age. sh. 307. Goold, agııı. sh. 933. Earl of Ronaldshay, age. sh. 307. Gilmour, age. sh. 546. Lord Hardinçe'deıı (Paris) Kedleston Markizi Curzon'a. 30 Eylül 1922. Şimşir, age. sh. 612-613. Başkomutanlıksan (Akdeniz) Bahriye Nezaretine. 1 Ekim 1922. age. sh. 622. Bennett, age. sh. 88. Bıiton Cooper Bıısch, Mudros to Lausanne: Britain's Frontier in West Asia 1918-1923. New York: State University of New York Press, 1976. sh. 356-57. İsmet İnönü, Hatıralar. Ankara: Bilgi Ya¬yınevi, 1987. Cilt: 2. Sh. 27-36. Karacan, age, sh. 26-35. Sarıhan, age. sh. 744. Earl of Ronaldshay, age. sh. 310. Beaverbrook, age. sh. 166-167. Bonar Law hastalığı nedeniyle Muhafazakar Parti liderliğini 1921 yılının Mail ayında Austin Chamberlain'e bırakmıştı. David Walder, The Chanak Affair. London: Hutchison, 1969. sh. 131. The Times, 7 Ekim 1922. Beaverbrook, age. sh.164 Bu problemler hakkında daha fazla bilgi çin bak: Morgan, age. sh. 331-341. Waİder, Çanakkale Olayı, sh. 375.