Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1921-1923)

Yıl 2001, Cilt: 17 Sayı: 49, 49 - 79, 01.03.2001

Zekeriya Türkmen

Öz

Musul Sorunu, Lozan Barış görüşmeleri sırasında Türk-İngiliz ilişkileri¬nin düğüm noktasını teşkil etmiştir. İngiliz Dışişleri ve Savaş. Bakanlığı, Musul vilayetinin İngilizlerin denetiminde kalması için 1922-1923 yılları arasında büyük çabalar harcamıştı. İngilizler bu sırada mümkün olan her türlü faaliyeti destekledikleri gibi, bölgede yürüttükleri İstihbarat çalışmaları ile de yerli aşiretler üzerinde nüfuz sağlamaya çalışmışlardır.
İngilizlerin Musul’u ele geçirmek için başlatmış oldukları bu çabalara karşılık, TBMM hükümeti de bölgedeki nüfuz mücadelesinde geri kalmadı. Mİsak-ı Milli’ye göre Türkiye, hudutları içinde yer alan bu bölgedeki hakimiyetini yeniden güçlendirmek istiyordu. Nitekim,TBMM hükümeti düzenli ordunun kuruluşundan itibaren bölgedeki askerî faaliyetleri yürütmek üzere 1921 yılında Binbaşı Şevki Bey’i Süleymaniye Komutanlığı’na tayin etti. Lozan Barış görüşmeleri sırasında TBMM hükümeti bölgedeki etkisini artırmak için bir takım faaliyetler İçerisine girdi. Lozan görüşmelerinin başlamasından kısa bir süre önce Antep Milis Kuvvetleri komutanı özdemir Bey küçük bir gönüllü birliği İle Diyarbakır’dan Musul’a gönderildi. Aslında Mustafa Kemal Paşa ve TBMM hükümetinin gizli bir emri ile Musul’a gönderilen Özdemir Bey, bölgeye kendi şahsî gayretleriyle gittiği izlenimi verecekti. Bunun için de yanına Türk askeri verilmedi. Özdemir Bey’İn mütarekeden sonra Türkiye’de kalan Kuzey Afrikalı (Cezayir, Tunus vb. gibi) topluluklardan sağladığı sivil kuvvetlerle hareket etmesi sağlandı.
Özdemir Bey’in Musul’a yönelik faaliyetlerini yakından takip eden İngilizler, bölgeyi askerî açıdan takviye ederek, Süleymaniye ve Revandiz bölgesinde kara ve hava kuvvetleriyle harekete geçtiler, Özdemir’in küçük müfrezesi bölgedeki yerli halk üzerinde yer yer başarılar kazandı. Fakat her bakımdan üstün olan İngiliz kuvvetleri karşısında fazla tutunamadı. Bu makalede, İngiliz generali John Salmon’un raporlarına göre İngilizlerin Özdemir Bey’e karşı icra ettikleri askerî faaliyetler hakkında bilgi verilecek¬tir.

Anahtar Kelimeler

Musul Sorunu, Özdemir Bey, İngilizler, Lozan, Misak-ı Millî

Kaynakça

• Musul Vilayeti Salnamesi, İstanbul 1330; ayrıca bk., İslam Ansiklopedisi, “Musul”, c. VIII, s. 744 vd. Musul vilayeti ve Kuzey Irak’m konumu hakkında daha geniş bilgi için bk., Dr. Sinan Marufoğlu, Osmanlı Döneminde Kuzey Irak, İstanbul 1998, s. 19. Ömer Kürkçüoğlu, Türk İngiliz İlişkileri 1919-1926, Ankara 1978, s. 16. M, S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923, London 1966, 111 ve IV ncü bö-lümler. Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926), İstanbul 1987, s. 10-11. Öke, a.g.e., s. 12-13.
• Tayyip Gökbİlgin, Milli Mücadele Başlarken, c.I, Ankara 1959, s. 23; ayrıca bk., Fah¬ri Belen, Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara 1973, s. 32; Ali İhsan Sabis, Birinci Dünya Harbi,
• Harp Hatıralarım, c.IV, İstanbul 1991, s. 318; İsrafil Kurtcephe, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasında Musul Sorunu, Ankara 1998,(K.H.O. Yay.) s. 7. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Musul-Kerkükle İlgili Arşiv Belge¬leri (1525-1919), Ankara 1993, s. 399-401. Sahir Üzel, a.g.e., s. 54.
• Mim Kemal Öke, Musul Kerkük Dosyası, İstanbul 1991, s. 15-16, 31. Sahir Üzel, a.g.e., s. 54-56, Sahir Üzel, a.g.e., s. 57. Kemal Melek, İngiliz Belgeleriyle Musul Sorunu (1890-1926), İstanbul 1983, s. 40. Taner Baytok, İngiliz Belgelerinde Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara 1970, s. 302 vd.; ayrıca bk., Kemal Melek, İngiliz Belgelerinde Musul Sorunu 1890-1926, İstanbul 1983, s. 26. Cemalettin Taşkıran, “Atatürk ve Misak-ı Milliye Ait Bİr Belge”, Yeni Türkiye (Cumhuriyetin 75 nci Yılı Armağanı), Eylül-Aralık 1998, Sy: 23-24, c.II, s. 244. Arnold J. Toynbee, The Western Question in Greece and Turkey, London 1922, pp. 190. Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, c. I, Ankara 1989, (Dördüncü Baskı) s. 75. Cenıalettİn Taşkıran, a.g.nı., s. 244-252. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)., Babıali Evrak Odası (BEO), Harbiye Gelen nr: 346095. Genelkurmay Başkanlığı Basımevi, Türk İstiklal Harbi, Güney Cephesi, Ankara 1966,266. Sahir Üzel, a.g.e., s. 57 vd. Cemalettin Taşkıran, a.g.m., s. 245-246; ayrıca bk., Genelkurmay Başkanlığı Basıme¬vi, a.g.e,, s. 266. Sahir Üzel, a.g.e., s. 70. Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, s. 80. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi (Gnkur. ATAŞE Arşivi) Klasör (Kls): 1694, Dosya (Ds): 476, Fihrist (F): 3/7. Genelkurmay Başkanlığı, a.g.e., s. 282 Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 1. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 8. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 6, 6-1, 6-2. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 6-3, 6-7
• Kls: 2049, Ds: 179. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 6, 6-2, 9. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 6-7. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 11. Genelkurmay Basımevi, a.g.e., s, 268. Sahİr Üzel, a.g.e., s. 71. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 18. Genelkurmay Basımevi, a.g.e., s. 270. Sahir Üzel, a.g.e„ s. 75. Sahİr Üzel, a.g.e., s. 76. Sahİr Üzel, a.g.e., s. 85; Genelkurmay Basımevi, a.g.e., s. 272. Sahİr Üzel, a.g.e., s. 90. Genelkurmay Basımevi, a.g.e., s. 273. Sahİr Üzel, a.g.e., s. 97. Sahir Üzel, a.g.e., s. 98-106.
• Genelkurmay Basımevi, a.g.e., s. 277-278,
• Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, s. 82. Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, s. 82-83. Mim Kemal Öke, a.g.e., s. 86-87. Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, s. 89. Gnkur ATAŞE Arşivi, Kls: 1611, Ds: 151, F: 2, 2-9
• Başbakanlık Cumhuriyeti Arşivi (BCAJ, Hariciye nr: 1/210, 18.9. 1338(1922).
• Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1611, Ds: 151, F: 2-10, ,2-11,2-24,2-25, Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1611, Ds: 151, F: 2-9. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1611, Ds: 151; F: 3-39, 3-40. Gnkur. ATAŞE Arşivi: Kls: 1611, Ds: 151, F: 2-31, 2-35. Gnkur. ATAŞE Arşivi: Kls: 1872, Ds:H-17,F: 10-18. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1611, Ds: 151, F: 2-108. Fevzi Paşa tarafından gönderilen telgraf şöyle idi:
• “İzmir 'den, 4.12.1338 (1922) Harp Telgrafı
• Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1611, Ds; 151, F; 2-108. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kİs: 1611, Ds: 151, F: 2-115. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kİs: 1611, Ds: 151, F: 2-120, Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kİs: 1611, Ds: 151, F: 2-42, 2-43. Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, s. 89. Kâmuran Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye, Ankara 1986, s. 391. Kadir Mısıroğlu, Musul Meselesi ve İrak Türkleri, İstanbul 1975, s, 83. Mim Kemal Öke, Musui-Kerkük Dosyası, İstanbul 1981, s. 52. Ali Naci Karacan, Lozan, İstanbul 1971, s. 242. Ş. I. Aralof, Bir Rus Diplomatının Türkiye Hatıratı, İstanbul 1967, s. 98. Türklerin istatistiklerine göre, bölgede 146.000 Türk, 263.000 Kürt, 43.000 Arap, 31.000 gayr-ı müslim bulunuyordu. Bk,, Kemal Melek, İngiliz Belgeleriyle Musul Sorunu, s. 34. İngiliz istatistiklerine göre, bölgede 445.000 Kürt, 66.000 Türk, 186.000 Arap, 79.000 gayr-ı müslim bulunuyordu. Bk., Seha L. Meray (Çev.), Lozan Barış Konferansı Tutanakları ve Belgeler, Takım 1, c. 1, s. 359 (Ankara SBF. Yay.) Kemal Melek, a.g.e., s. 35-36. Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, s. 103. ASD., c. III, Ankara 1981, s. 56. ASD., c.III, s. 59; ayrıca bk., Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, s. 107. Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıt Cerideleri, (TBMM.GCZC), c. III, s. 1309. TBMM. GCZC, c.III, s. 1318, TBMM. GCZC, c. IV, s. 93-95. TBMM. GCZC, c.IV, s. 153. Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, c. 111. Sahir Üzeİ, a.g.e., s. 145. Genelkurmay Basımevi, a.g.e., s. 280. SahİrÜzel, a.g.e., s, 136. John Salmon, a.g.e., s. 2-3, John Salmon, a.g.e., s. 4. John Salmon, a.g.e., s. 5. John Salmon, a.g.e„ s. 6-7.
• John Salmon, a.g.e., s. 8-9. John Salmon, a.g.e., s. 10-12. John Salmon, a.g.e., s. 20-21. SahirÜzel, a.g.e., s. 153 vd. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1726, Ds: 640, F: 1'1,2-2,2-6,2-10. Sahır Üzel, a.g.e., s, 302. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 25, 26. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 27.
• Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 27-1. Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi, s. 112. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1726, Ds: 640, F: 2-11. Gnkur. ATAŞE Arşivi, Kls: 1687, Ds: 452, F: 9. John Salmon, a.g.e., s. 22-29.
• Kâzım Karabekir, Paşaların Kavgası, İstanbul 1991, s. 279, 283, İhsan Ilgar, “Türk Genelkurmayının Gizli Harekât Planı”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Eylül 1970, sayı:36, s. 33 vd. Abdülahat Akşin, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasi, Ankara 1991, s. 126. E. Semih Yalçın, “Mİsak-ı Milli ve Lozan Belgelerinde Musul Meselesi”, Misak~ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul Sempozyumu Bildiriler, Ankara 1998, s. 172. Ömer Kürkçüoğlu, Türk İngiliz İlişkileri (1919-1926), Ankara 1978, s. 301.
• TBMM. ZC., II. Devre, c.26, s. 165.