The Pontus Question and the Policy of Greece

Yıl 1995, Cilt: XI Sayı: 31, 107 - 162, 01.03.1995

Yusuf Şarınay

Öz

Pontus or Pont Euxım is a name given to the Black Sea by the ancient Greeks. Although the name Pontus is generally used for the Eastern Black Sea coast, the area it describes has changed from time to time, as Yeşilırmak, Kızılırmak and Kelkit basin Pontus counted, this area expanded further and spread from the Caucasus in the East to the Sinop beyond the entire Black Sea coast. In close periods, this region is considered to be composed of Samsun and Trabzon beaches and hinterlands.
In this region, the historical Kingdom of Pontus BC. It was founded in 301 by the Persian origin Mithridates. This state, also known as the Pont state, reached a power that might have been the rival of the Roman Empire in the era (BC). However, this kingdom, which was divided into three parts by the Roman armies in 66 BC, was eliminated in 63 BC. Later, in the Eastern Black Sea region, the Trabzon State (1207-1461) was founded with the weakening of Eastern Rome, namely Byzantine.

Anahtar Kelimeler

Pontus, Greece

Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası

Öz

Pontus veya Pont Euxım, eski Yunanlıların Karadeniz'e verdikleri bir isimdir. Pontus adı genellikle Doğu Karadeniz sahilleri için kullanılmakla beraber, tarif ettiği alan zaman zaman değişiklik göstermiştir, Yeşilırmak, Kızılırmak ve Kelkit havzası Pontus sayıldığı gibi, bu alan daha da genişleyerek, Doğu’da Kafkasya'dan bütün Karadeniz kıyıları boyunca Sinop ötesine kadar yayılmıştır. Yakın devirlerde ise bu bölge Samsun ve Trabzon sahiliyle hinterlandından ibaret sayılmıştır.
Bu bölgede tarihi Pontus Krallığı da M.ö. 301'de Pers menşeli Mİthridates Sülalesi tarafından kurulmuştur. Pont devleti olarak da bilinen bu devlet yaşadığı çağda (M.Ö. Doğuda Roma İmparatorluğu'nun rakibi olabilecek bir güce erişmiştir. Ancak M.ö. 66'da Roma orduları tarafından üç parçaya bölünen bu krallık M.Ö. 63'de ortadan kaldırılmıştır. Daha sonra Doğu Karadeniz bölgesinde, Doğu Roma'nm, yani Bizans'ın zayıflaması ile Trabzon Devleti (1207-1461) kurulmuştur. Bizans Prensi Aleksi Komnen tarafından kurulan bu devlet ile önceki Pont Krallığı arasında herhangi bir ilişki mevcut değildir .

Anahtar Kelimeler

Pontus, Yunanistan

Kaynakça

• Nuri Yazıcı, Milli Mücadele'de Pontusçu Faaliyetler (1918-1922), Anka¬ra 1989, s. 15; CelalBayar, Bende Yazdım, c. 8, İstanbul 1972, s. 2581, Pon¬tus Meselesi, (Yayına Haz,; Yılmaz Kurt), Ankara 1995, s. 60.
• İstanbul'un katinler tarafından işgali üzerine BizanslI Prensler tarafından 1207 yı-lında kurulan Trabzon Devleti ne bir baka devletin devamı oldu, ne de Bizans İm- paratorluğu'nun mirasçısı olmak idiası peşinde koştu. Mahmut Goloğlu, Anado-lu'nun Milli Devleti Pontus, Ankara 1973, s. 149.
• Yazıcı, a.g.e., s. 15-16.
• Stefanos Yerasimos, "Ponus Meselesi (1912-1923)", Toplum ve Bilim, Sayı: 43/44 Güz 1988 - Kış 1989, s. 34.
• 5 Tarihi Pont devletinin ayyıîdızlı bayrağı mevcuttur. Turan boyları da Alozanlar, Amazonlar, Beşirler, Busİrler, Tibarenler, Tiratlar, Halibler, Sanlar, Katagoniar; Mar- îar, Makronlar, Mosineklerden oluşmaktadır. Goloğlu, a.g.e., s. XVI, 78. Yerasimos, a.g.m., s. 34.
• Yunanca bu bölgede yerli dillerle karışarak bugünkü, Yunanlıların dahi anlayama-dığı özel bir dilin ortaya çıktığı Yunanlı dilbilimciler tarafından da kabul edilmektedir. "Dil Bilimi", Donya PontusHellenizmi-ll, Kongresi" (Yunanca) 31 Temmuz , 7 Ağustos 1988, Selanik 1988, s. 217-218.
• Anthony A. Bryer, "The Tourkokratia İn The Pontos, Some Problems And Prelimi- nary Coneîusions" Neo Hellenika, Texas 1970, s. 35.
• Geniş bilgi için bkz. Salim Cöhce, "Doğu Karadeniz Bölgesinin Türkleşmesinde Kıp- çakların Rolü", I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 13 17 Ekim 1986, Samsun 1988, s. 479-484. Geniş bilgi için bkz. M. Süreyya Şahin, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul 1980, s. 124-184.
• Geniş bilgi için bkz. Nurettin Türsan, Yunan Sorunu, 3. B., Ankara 1987, s. 28 vd. Selahattin Salışık, Tarih Boyunca Türk-Yunan İlişkileri ve Etniki Eterya, İstanbul 1968, s. 149 vd.
• Bryer, a.g.m., s. 33.
• Bryer, a.g.m., s. 52.
• Yerasimos, a.g.m., s. 35, II. Abdülhamit; Rumların asıl gayesinin Bizans İmparatorluğünu ihya etmek oldu-ğunu, Rumlardan bir kısmı Yunanistan'ı büyütmek, diğer bir kısmı ise Bizans'ı ve hatta bununla kifayet etmeyerek Bahr-i siyah sahillerinde eskiden var olduğunu id¬dia ettikleri Pontus devletini kurmak düşüncesindedirler, demektedir. Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, İstanbul 1980, s. 94-95.
• Yerasimos, a.g.m., s. 36.
• Goloğİu, a.g.e., s. 238, Metin için bkz. Pontus Meselesi, s. 141.
• Kemal Atatürk, Nutuk, c. II (1920-1927), 13. B. İstanbul 1973, s. 626, Salışık, a.g.e., s. 44.
• Merzifon Amerikan Koleji'nde Türkçe öğretmenliği yapan Zeki Efendi’nİn 14 Şubat 1921 günü cesedinin kolej civarında bulunması üzerine yapılan aramada Pontus Cemiyeti'ne ait mühür, tüzük, arma, bayrak, silahlar vb. ele geçirilerek mesele tüm boyutları ile ortaya çıkarılmıştır. Pontus Meselesi, s. 152-167, Bayar, a.g.e., c. V, s. 1457 "Amerika Mektepleri" Hakimiyet-i Milliye, 25 Mart 1921, s. 2.
• Ali Güler, İşgal Yıllarında Yunan Gizli Teşkilatları, Ankara 1988, s. 49. "Milli Mücadele Döneminde Yunanistan'ın Türkiye Üzerinde Faaliyetleri (Pontus" Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 17 (Temmuz 1986), s. 60; Adı geçen cemiyetin Hrisantos'a gönderdiği 24 Mayıs 1909 ve 31 Mayıs 1919 tarihli mektuplar için bkz. Pontus Meselesi, s. 95-97.
• Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, c. I, 3.B., İstanbul 1991,
• Pontus Meselesi, s. 61, Bayar a.g.e., c. V. s. 1457. Dimitri Kitsikis, Yunan Propagandası, İstanbul 1963, s. 30. D. Economides, The Pontus And The Right Claims, of İts Greek Population Constantînople 1920 adlı eserde ya¬yınlanan haritalardan birisi Mitridât zamanındaki Kırım'a kadar uzanan Pontus Kral¬lığını, diğeri kurulması düşünülen Pontus Cumhuriyetini göstermektedir. Bkz. Ek-1,2.
• 1916 yılında başlayan bu çetecilik faaliyetlerine Rusların yanısıra Samsun'daki Yu¬nan Konsolosİuğu'nun sekreteri Lazaros Melidie'de yardımcı olmaktadır. Yerasimos, a.g.m., s. 38-39; I. Dünya Savaşında ilk çetecilik faaliyetleri Bafra civarında Neb- yan dağlık bölgesinde başlamıştır. Pontus Meselesi, s. 189, Refet Paşa TBMM'de yaptığı konuşmada Pontus eşkıyalığının I. Dünya Savaşının II. veya III. yılında ortaya çıktığını belirtmektedir. TBMM Gizli Celse Zabıtları, c. III, Ankara 1985, s. 665.
• Pontus Meselesi, s. 61, 188, Sabahattin Özel, Milli Mücadelede Trabzon, Ankara 1991, s. 33.
• K.G. Konstantinides, "Pontus Hakkında İnceleme", Dünya Pontus HeHenizmi 2. Kongresi, s. 56-57.
• Pontus Meselesi, s. 188; Özel, a.g.e., s. 33.
• Yerasimos, a.g.m., s. 4.
• Dünya Pontus HeHenizmi 2. Kongresi, s. 79.
• Yerasimos, a.g.m., s. 40; Bu dönemde bölgede 367 Türk öldürüldü, birçok köy yakıldı. Pontus Meselesi, s. 189.
• Dünya Pontus Helenizm! 2. Kongresi, s. 16. Yerasımos, bağımsız Pontus devleti kurma fikri ilk kez Atina kongresinde ortaya atıldı demektedir. Yerasimos, a.g.m., s. 41.
• Yerasimos, a.g.m., s. 41.
• Dünya Pontus Hellenizmi 2. Kongresi, s. 61. A.g.e., s. 60.
• A.g.e., s. 63—64,36 Fransızca olarak çekilen telgrafın metni için bkz. a.g.e., s. 65-66.
• 38 İtilaf devletleri I. Dünya Savaşı içinde yaptıkları gizli anlaşmalar çerçevesinde Mü-tarekenin 7. maddesine dayanarak işgallere başlamışlardır. Mütarekenin uygulan¬ması ile ilgili olarak geniş bilgi için bkz. Türk İstiklal Harbi Mondros Müta¬rekesi ve Tatbikatı, Ankara 1992.
• Gotthard Jaeschke, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri (T.Çev.ı Cemal Köprülü), Ankara 1971, s. 56-57, Mesut Çapa, Pontus Meselesi, Trab¬zon ve Giresun'da Milli Mücadele, Ankara 1993, s. 38.
• Jaeschke, a.g.e., s. 57.
• Yerasimos, a.g.m., s. 48.
• Venizelos’un "Greece at the Peace Conference" başlıklı istekleri Kuzey Epir, Trak-ya, Oniki Ada, Gökçeada, Bozcaada ve İzmir ve havalisi ile Ayvalık'ı içine alı-yordu. Venizelos'a göre Trabzon vilayeti büyük bir devletin mandası altında kurula¬cak olan Ermeni devletine bağlanabilirdi. Böylece burada yaşayan 350.000 Rum Türk idaresinden kurtulmuş olacaktı. Geniş bilgi için bkz. Kİtsikis, a.g.e., s. 30- 32, Murat Hatipoğlu, Türk Yunan İlişkilerinin 101 Yıh(1821-1921), Ankara 1988, s. 80-81.
• Kitsikis, a.g.e., s. 31-32, Yazıcı, a.g.e., s. 26-27.
• Ercüment Kuran, "Millî Mücadele Esnasında Pontus Rum Devleti KurmaTeşebbüsleri", 1. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, s. 79.
• Kitsikis, a.g.e., s. 336, Özel, a.g.e., s. 38.
• Jaeschke, a.g.e, s. 57.
• Yerasimos, a.g.m., s. 49.
• Nutuk, s. 627.
• Yerasimos, a.g.m., s. 49.
• Dünya Pontus Hellenizmi 2. Kongresi, s. 16.
• Bayar, a.g.e., c. V, s. 1459-1460.
• Yerasimos, a.g.m., s. 49.
• Metin için bkz, Hrisantos Pontus için müstakil kelimesini kullanmaktadır. Pontus Meselesi, s. 107-110,
• 1868 İdari Teşkilatına göre Trabzon Vilayetine Rize, Trabzon, Gümüşhane, Gire-sun, Qrğu ve Samsun bağlı bulunuyordu. Bu statü bazı değişikliklerle Millî Müca-dele dönemine kadar devam etmiştir. Çapa, a.g.e., s. 1.
• Güler, a.g.e., s. 168.
• Venizelos Barış Konferansında yaptığı konuşmada nüfus istatistiklerini Fener Pat- rikhanesi'nden aldığını söylemektedir. Kitsikis, a.g.e., s. 31.
• Bu sayının dağılımı şöyledir: Trabzon'da 60.000 Hristiyan'a karşılık 317.000 Müs-lüman, Giresun'da 10.000 Hristiyan'a karşılık 190.000 Müslüman, Ordu'da 25.000 Hristiyan'a karşılık 150.000 Müslüman, Sinop'ta 5.000 Hristiyan'a karşılık 150.000 Müslüman, Samsun'da 50-55.000 Hristiyan'a karşılık 180.000 Müslüman vardır. Diğerleri iç bölgelere dağılmıştır. Pontus Meselesi, s. 62.
• Yukarıda da bahsediliği gibi Toynbee Pontuslu liderlerin verdiği nüfus istatistiklerini "hayal mahsülü" olarak nitelemiştir. Jaeschke, a.g.e., s. 57. Bu sebeple İngİliz- lere göre Karadeniz bölgesinin hiçbir yerinde Rumlar çoğunluk teşkil etmediklerin¬den Pontus devleti kurulması düşünülemezdi, Kuran, a.g.m., s. 79.
• Pontus Meselesi, s. 62.
• Ertuğrul Zekaİ Ökte, "Yunanistan'ın İstanbul'da kurduğu Gizli ihtilal Cemiyeti (Kor-dus)" BTTD, Sayı: 40 (Ocak 1971), s. 22-23.
• Nutuk, c. III, Vesika I, Ökte, a.g.m., s. 22.
• Güler, a.g.e., s. 66 vd.
• "Nurettin Paşa Pontusçuları Anlatıyor", Yakın Tarihimiz, c. II, s. 225.
• HTVD, Sayı: 11 (Mart 1955) Belge: 277.
• HTVD, aynı belge, Çapa, a.g.e., s. 14.
• Yerasimos, a.g.m., s. 52.
• Kuran, a.g.m., s. 79, Abdullah Saydam, "Kurtuluş Savaşı'nda Trabzon'a Yönelik Ermenİ-Rum Tehdidi" AAMD, Sayı: 17 (Mart 1990), s. 428,
• Yazıcı, a.g.e., s. 18.
• Yerasimos, a.g.m., s. 54-55.
• Tarık Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler, c. II, 2. B., İstanbul 1986, s. 359-363.
• Metin için bkz. Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), c. 2, Ankara 1975, s. 339-340.
• Saydam, a.g.m., s. 428-429.
• Özel, a.g.e,, s. 125, Yazıcı, a.g.e., s. 19.
• Çapa, a.g.e., s. 34.
• Kuran, a.g.m., s. 80; Özel, a.g.e., s. 126.
• Resmi makamlar Hrisantos'u yakın takibe almışlardı. Kuran, a.g.m., s. 80. Mithat Sertoğlu, "Trabzon Bölgesinde Rum-Pontus Cumhuriyeti Kurulması Faaliyetleri" BTTD, Sayı: 11 (Ağustos 1968), s. 3.
• Tayyip Gökbîlgin, Milli Mücadele Başlarken, c. il, Ankara 1965, s. 204-205.
• İngiltere bu teklife karşı çıkmıştır. Yerasimos, a.g.m., s. 55-56.
• Pontus Meselesi, s. 106-107.
• Gavriil Avramidis, "Pontusiular ve Ermeniler" Thessaloniki, 4 Mayıs 1990.
• Sonyel, a.g.e., s. 172.
• 90 Yerasimos, a.g.m., s. 58.
• Yerasimos, a.g.m., s. 59.
• Nebyan bölgesi, yerinin sarplığı, Rum köylerinin yoğun oluşu gibi sebeplerle Pon¬tus çetelerinin İlk olarak ortaya çıktığı ve saldırıya geçtiği bölge olmuştur. Pontus Meselesi, s. 189-191.
• Geniş bilgi için bkz. Pontus Meselesi, s. 192-344.
• Jeashke, a.g.e., s. 103.
• Pontus Meselesi, s. 188.
• Nutuk, c. II, s. 627; Yazıcı, a.g.e., s. 43.
• Yerasimos, a.g.m., s. 44
• Kuran, a.g.m., s. 78; Saydam, a.g.m., s. 426.
• Nota için bkz. Jeashke, a.g.e., s. 103-104.
• Telgraflar İçin bkz. "Mustafa Kemal'in Samsun'dan Gönderdiği İki Mühim Rapor" BTTD, Sayı: 14 (Kasım 1968), s. 6-8; Atatürk'le İlgili Arşiv Belgeleri, An¬kara 1982, s. 30-32.
• Hristos H. Marmaridis, "Pontus'ta Pontusiu Çete Grupları", Dünya Pontus Hel- lenizmi 2, Kongresi, s. 132-133.
• Türk İstiklal Harbi, c. VI, s. 144 -145; Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968, s. 26, Marmaridis, y.a.g. makalesinde (s. 133) bu sayıyı en az 20.000 olarak vermektedir.
• Tehrcir işlerinden dolayı firarda bulunan Topal Osman, Pontus çetelerine karşı Gi¬resun'da'milis teşkilatı kurmuş, 1920 yılında da Giresun gönüllü taburunu oluştura¬rak, bölgede Pontus çeteierine karşı etkili bir mücadele yürütmüştür. Çapa, a.g.e, s. 75-80.
• Çetelerin listesi için bkz. Marmaridis, a.g.e., s. 133-134. Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, İzmir 1984, s. 230-231.
• Haşan Cicioğlu, "Milli Mücadeîe'de Pontus Katliamında Yunanistan'ın Etkisi", Kıb-rıs'ın Dünü Bugünü Uluslararası Sempozyumu (Gazi Magosa, 28 Ekim - 2 Kasım 1991), Ankara 1993, s. 235. Şimşir, a.g.e., s. 339-340; Yerasimos, a.g.e., s. 62-63.
• Samsun bölgesinden İç Anadolu istikametinde Orta Karadeniz dağları üç yerden geçit vermektedir. 1) Bafra-Kızılırmak Deltası - Vezirköprü - Havza - Merzifon, 2) Samsun- Kavak-Havza veya Ladik-Erbaa-Tokat, 3) Çarşamba - Yeşilirmak Deltası - Destek-Erbaa-Tokat-Sivas. Rum çetelerinin yoğun olarak saldırdığı köyler bu hatlar üzerinde bulunmaktadır. Cicioğlu, a.g.m., s. 236.
• Yerasimos, a.g.m., s. 62.
• Hatipoğlu, a.g.e., s. 110-111
• Yerasimos, a.g.e., s. 64. Hatipoğlu, a.g.e., s. 117-120. Yerasimos, a.g.e., s, 65. Özel, a.g.e., s. 235; Çapa, a.g.e., s. 51. Özel, a.g.e., s. 215.
• 119Özel, a.g.e., s. 233; Çapa, a.g.e., s. 81.
• TBMM Zabıt Ceridesi, C. I, 3. B., Ankara 1959, s. 9.
• Türk İstiklal Harbi, C. VI, s. 145; Nutuk, C. II, s. 629-630.
• Merkez Ordusunun kuvvet dağılımı için bkz. Türk İstiklal Harbi, C. VI, s. 145-147
• Beyanname metni için bkz,Pontus Meselesi, s. 389-390.
• Çapa, a.g.e., s. 83-84,
• Pontus Meselesi, s. 387.
• "Nurettin Paşa Pontusçuları Anlatsyor", s. 226,
• Geniş bilgi için bkz. Pontus Meselesi, s. 369-385.
• HTVD, Sayı: 57 (Eylül 1966) Vesika: 1304; Özel, a.g.e., s. 235.
• Cumhuriyet Arşivi (030.18.1.1)—3.24.12 Karar no: 941, Bkz. Ek-4.
• Pontus Meselesi, s. 405.
• Pontus Meselesi, s. 397.
• Pontus Meselesi, s. 397-398.
• ''Nurettin Paşa Pontusçuları Anlatıyor", s. 226; Çapa, a.g.e., s. 83.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (030-18.1 .J-3.28.3.-1012-95-15. Bkz. Ek- 5. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (030-18.1J-3-28.3.1012-95-15, Bkz. Ek-6. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (030.18.1)-3.28.3-1012. Bkz. Ek-7.
• TBMM Gizli Celse Zabıtları, C. II, Ankara 1985, s. 282. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (030-18-01 )-04-37.14-1203. Bkz. Ek-8. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (030-18-1-1).4-38-5-1214. Bkz. Ek-9. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (030-18-1).4-38-5-1214-94-8. Bkz. Ek-10,11-
• TBMM Gizli Celse Zabıtları, C. II, s. 195. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (030—18—1)—05—28—11 —1835. Ergün Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Ankara 1975, s. 172. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, (030-18.1.1)—3—18-10-822. Bkz. Ek-12. Bu mahkeme devamlı Amasya'da çalıştığı için Amasya İstiklal Mahkemesi olarak bilinmektedir. Aybars, a.g.e., s. 172,
• Aybars, a.g.e., s. 173-174.
• Bu müracaatlar ABD, İngiltere, Fransa ve İtalya temsilcileri tarafından yapılmıştır. Bkz. Pontus Meselesi, s. 411-415.
• Pontus Meselesi, s. 415-419,
• Pontus Meselesi, s. X, Yerasimos, a.g.m., s. 68.
• Türk İstiklal Harbi, C. VI, s. 150-151.
• Pontus Derneklerinin listesi için bkz. Cem Başar, Terör Dosyası ve Yunanis¬tan, İstanbul 1993, s. 173-174. Mihalis Haralambidis, Kostas Fotiadis, Pontuslular, Selanik 1987, s. 20-38; ''Pontus Elenizmi Anıldı", Kathimerini, 17 Mayıs 1994. Bu konuda yayınlanan bil-dirilerden bir Yunanca örnek için bkz. Ek-13 (Yunanca tercümeler için Halim Çavuşoğîu'na teşekkür ederim.
• Justin Mc Carthy, Muslims and Minorties The Population of Ottoman Anatolia and The End of the Empire, New York 1983; Mc Carthy mübadele ile böigeden Yunanistan'a giden Rumların sayısını 182.192 olarak vermekte ve 1928 nüfus sayımında belirtildiklerini söylemektedir, s. 131.
• Hamit Pehlivanlı "Tarih Perspektifi içinde Pontus Olayı: Yakın Tarihimize ve Günü-müze Etkileri", I. Giresun Sempozyumu 18-19 Haziran 1994, (Yayınlanmamış Bildiri)
• Yerasimos, a.g.m., s. 68.
• Koştas Fotiadis "Pontus'un Gizli Hristiyanlar Sorunu", Thessaloniki, 19 Ağustos 1988; Türkiye'de 28 Ekim 1927 genel nüfus sayımına göre Trabzon vilayetinde Rumca konuşan 64, Ordu'da 2 kişi bulunmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti Baş-vekalet İstatistik Umum Müdürlüğü 28 Ekim 1927 Umumi Nüfus Tahmini, Fasikül II, Ankara 1929, s. 179-181.
• Breyer, bölgede Greekçe konuşan Müslüman ve gizli Hristiyan'ın olduğunu anla-manın mümkün olmadığını belirtmektedir, a.g.m., s. 46-51.
• "Soydaşlarla ilgili Pilot Programı", Avriani, 15 Ağustos 1994.