Hatıralar Işığında Şerif Hüseyin İsyanı ve Hicaz Cephesi

Yıl 2022, Cilt: 38 Sayı: 106, 349 - 390, 01.11.2022

Umut Akcakaya Erdal Aydoğan

https://doi.org/10.33419/aamd.1195609

Öz

Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Harbi’nde savaştığı cephelerden biri de Hicaz Cephesi olmuştur. Hicaz Cephesi’ndeki mücadele esas olarak Mekke Emiri Şerif Hüseyin liderliğinde isyan eden Arap aşiretlerine karşı verilmiştir. İsyancılar, İngilizlerden önemli miktarda maddi, lojistik ve silah desteği görmüş, ayrıca İngiliz istihbarat ajanları isyancı liderlere askerî danışmanlık yapmıştır. Şerif Hüseyin’in İngiliz yetkililerle gizli temasları harpten önce başlamış ve karşılıklı mektuplaşmalar şeklinde sürmüştür. Şerif Hüseyin’in, Arap nüfusun yaşadığı topraklarda bir Arap krallığı ile halifelik makamını kendi üzerinde birleştirmeyi planladığı bu yazışmalarda açıkça görülür. Nihayet aradığı desteği bulan Şerif, Haziran 1916’da isyanı başlatmıştır.
Hicaz’da yaşanan gelişmeler Sina-Filistin Cephesi’ndeki olaylarla doğrudan bağlantılı olmuştur. Şerif Hüseyin İsyanı harp sonuna kadar devam etmiş ancak Arap nüfus arasında geniş bir destek bulamamıştır. İsyanın başarısı ve milliyetçi bir nitelik kazanması ancak Osmanlı ordusunun Filistin Cephesi’ndeki mağlubiyeti ile mümkün olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arapçılık, Filistin Cephesi, Hicaz Cephesi, Medine Müdafaası, Şerif Hüseyin

Sharif Hussain’s Revolt and Hejaz Front in the Light of the Memories

Öz

Hedjaz front line was one of the front lines where Ottoman Empire fought during World War I. The struggle in the Hedjaz front line was indeed against Arabic tribes, which revolted and was led by Mecca Emir Sharif Hussein. The rebellion was economically and logistically supported by the English; besides, the English intelligence agencies provided military consultancy for rebellious leaders. The contacts between Sharif Hussein and the English started before World War I and went through correspondence then. In this correspondence, it is clearly seen that Sharif Hussein planned to unite Arab kingdom and caliphate in the places where the Arabian population lived. Thus, moving on the English support, Sharif Hussein revolted in June 1916.
The emerging affairs in Hedjaz were closely related to the events in Sinai-Palestine front line. Sharif Hussein’s revolt continued till the end of World War I, but it was not supported by the Arabian population. The revolt paid off and was characterized with nationalism only when the Ottoman army was defeated in the Palestine front line.

Anahtar Kelimeler

Arab Nationalism, Defense of Medina, Hejaz Front, Palestine Front, Sharif Hussein

Kaynakça

• Ahmad, Feroz, İttihat ve Terakki (1908-1914), Kaynak Yayınları, İstanbul 2013.
• Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, İstiklâl Harbi’nin Gerçekleri I, Timaş Yayınları, İstanbul 2017.
• Allawi, Ali A., Irak Kralı I. Faysal, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2016.
• Antonius, George, The Arab Awakening, J. B. Lippincott Company, 1939.
• Arslan, Emir Şekip, Bir Arap Aydının Gözüyle Osmanlı Tarihi ve 1. Dünya Savaşı Anıları, Çatı Kitapları, İstanbul 2005.
• Bayar, Celal, Ben De Yazdım, Millî Mücadeleye Gidiş I, Sabah Kitapları, İstanbul 1997.
• Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılap Tarihi, Cilt III, Kısım 3, Ankara 1991.
• Beşikçi, Mehmet, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi VI, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekâtı (1914-1918), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1978.
• Cemal Paşa, Hatıralar, Yay. Haz. Alpay Kabacalı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2006.
• Cephelerde Bir Ömür, Ahmet Nuri Diriker Paşa’nın Hatıratı, Yay. Haz. Ahmet Diriker, Scala Yayıncılık, İstanbul 2010.
• Dawn, C. Ernest, Osmanlıcılıktan Arapçılığa, Yöneliş, İstanbul 1998.
• Erden, Ali Fuad, Çölde Son Türk Destanları, Suriye Hatıraları, II, Kopernik Kitap, İstanbul 2018.
• Erickson, Edward J., Size Ölmeyi Emrediyorum! Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011.
• Erkilet, Hüseyin Hüsnü Emir, Yıldırım, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2002.
• Erkin, Behiç, Hatırat (1876-1958), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2010.
• Fraser, T.G., Mango, A., Mcnamara, R., Modern Ortadoğu’nun Kuruluşu, Remzi Kitabevi, İstanbul 2011.
• Fromkin, David, Barışa Son Veren Barış, Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı?, Epsilon, İstanbul 2013.
• Günay, Salahattin, Bizi Kimlere Bırakıp Gidiyorsun Türk? Suriye ve Filistin Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.
• İnönü, İsmet, Hatıralar, I, Bilgi Yayınevi, İstanbul 1985.
• Kandemir, Feridun, Fahrettin Paşa’nın Medine Müdafaası, Yağmur Yayınları, İstanbul 2006.
• Kayalı, Hasan, Jön Türkler ve Araplar, Osmanlıcılık, Erken Arap Milliyetçiliği ve İslamcılık (1908-1918), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Kıcıman, Naci Kaşif, Medine Müdafaası, Hicaz Bizden Nasıl Ayrıldı?, Sebil Yayınevi, İstanbul 1994.
• Kılınçkaya, M. Derviş, Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Suriye, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2008.
• Köse, İsmail, “The Loyd George Goverment of The UK: Balfour Declaration The Promise For a National Home to Jews (1916-1920)”, Belleten, C 82, S 294, Ağustos-2018, s.727-754.
• Köse, İsmail, İngiliz Arşiv Belgelerinde Arap İsyanı, Kronik Kitap, İstanbul-Şubat 2018.
• Kral Abdullah, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik?, Klasik Yayınları, İstanbul 2006.
• Kressentein, Friedrich Freiherr Kress von, Son Haçlı Seferi, Kuma Gömülen İmparatorluk, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007.
• Kutay, Cemal, Birinci Dünya Harbi’nde Teşkilat-ı Mahsusa ve Hayber’de Türk Cengi, Ercan Matbaası, İstanbul 1962.
• Kürkçüoğlu, Ömer, Osmanlı Devleti’ne Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi (1908-1918), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1982.
• Lawrence, T.E., Bilgeliğin Yedi Sütunu, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul 2015.
• Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, Ağaç Kitabeyi Yayınları, İstanbul 2009.
• Nizamoğlu, Yüksel, “1917 Yılında Hicaz Cephesi: Arap İsyanının Yayılması ve Medine’nin Tahliye Programı”, Bilig, S 66, Yaz 2013, s.123-148.
• Oral, Mehmet, Hicaz Çöllerinde Bir Avuç Türk’ün Kahramanlığı, Sarıkamış, Hicaz Cepheleri ve Esaret Anıları, Yay. Haz. Salih Özkan, Kömen Yayınları, Konya 2012.
• Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Arap Milliyetçiliği”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, IV. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s.1032-1036.
• Osmanlı Belgelerinde Birinci Dünya Harbi I, T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, İstanbul 2013.
• Osmanlı Belgelerinde Suriye, T.C. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, İstanbul 2013.
• Özgen, Mehmet Sinan, Bolvadinli Mehmet Sinan Bey’in Harp Hatıraları, Yay. Haz. Servet Aşar, Hasan Babacan, Muharrem Bayar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.
• Polat, Ü.Gülsüm, Türk-Arap İlişkileri, Eski Eyaletler Yeni Komşulara Dönüşürken (1914-1923), Kronik Kitap, İstanbul 2019.
• Reşid Rıza, İttihad-i Osmani’den Arap İsyanına, Klasik Yayınları, İstanbul 2013.
• Rogan, Eugene, Osmanlı’nın Çöküşü, Ortadoğu’da Büyük Savaş (1914-1920), İletişim Yayınları, İstanbul 2018.
• Sanders, Liman von, Türkiye’de Beş Yıl, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.
• Sonyel, Selahi R., “Albay T.E. Lawrence, Haşimi Araplarını, Osmanlı İmparatorluğu’na Karşı Ayaklanmaları İçin Nasıl Kışkırttı, İngiliz Belgelerine Göre”, Belleten, C 51, S 199, Nisan 1987, s.231-255.
• Sonyel, Selahi R., “İngiliz Belgelerine Göre Medine Müdafii Fahrettin Paşa”, Belleten, C 36, S 143, 1972, s.333-375.
• Stoddard, Philip H., Teşkilat-ı Mahsusa, Arma Yayınları, İstanbul 2003.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), DH. ŞFR., 87/97 (11 Mayıs 1918).
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), HR.SYS., 2316/12 (09 Eylül 1916).
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), HR. SYS., 2109/7-12 (09 Şubat 1915).
• Uğurlu, Nurer, Yemen, Savaşanlar Anlatıyor, Örgün Yayınları, İstanbul 2007.
• Yatak, Süleyman, “Fahreddin Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, XII. Cilt, İstanbul 1995, s.87-89.