İngiliz Millî Arşivlerinde (The National Archives) Türkiye Hakkında Bulunan Belgeler ve Bu Belgelerin Önemi

Yıl 2024, Sayı: Özel Sayı, 211 - 242, 17.08.2024

Resul Yavuz

https://doi.org/10.33419/aamd.1534288

Öz

16. yüzyılın sonlarından itibaren başlayan (Kraliçe Elizabeth ve Sultan III. Murat dönemi) Türk- İngiliz ilişkileri yaşanan dönemsel sıkıntılara rağmen günümüze kadar gelebilmiştir. İlk olarak Doğu Akdeniz’de ticari alanda başlayan bu ilişkiler, zaman içerisinde geniş bir alanı kapsamıştır. Bu ilişkiler ağı, devam eden süreçte araştırmacıların ilgisine sunulacak birçok vesikanın da her iki ülkenin arşivlerinde birikmesine olanak vermiştir. Bu ilişkiler ağının bir yansıması olarak Türk ve İngiliz tarihi üzerinde araştırma yapmak isteyen yerli-yabancı tarihçi ve araştırmacılar için İngiliz Millî Arşivleri (The National Archives) çok önemli bir kaynak değeri taşımaktadır. Bu arşivlerde 16. yüzyılın sonlarından, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu dönem ve sonrasına ait elçiler, konsoloslar, her iki ülkenin diplomat ve bürokratları, yetkili memurlar, askerî istihbarat birimleri, işgal dönemi yüksek komiserleri tarafından oluşturularak İngiliz hükûmet birimlerine aktarılmış yüz binlerce belge vardır. El yazısı ve matbu olarak kaydedilen bu belgeler iki ülke arasında siyasi, sosyal, ekonomik ve askerî birçok konuyu barındırmaktadır. Tasniflenmiş olan ve farklı klasörlerde araştırmacıların ilgisine sunulan ve bazıları da online olarak kurumun internet sitesinde erişime açılan bu belgeler üzerinde Türkiye ve dünyanın farklı coğrafyalarından binlerce tarihçi, çalışmış ve çalışmaya da devam etmektedir. İngiliz Millî Arşivlerinde bulunan belgelerin Türk tarihi açısından önemi, ihtiva ettiği konular, daha önce bu arşivlerde inceleme yapan araştırmacıların tespit ettiği hususlar ve genç araştırmacılara önerilerle bu arşivlerde çalışmak isteyenlere rehber olmak amacıyla bu çalışmamız kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dışişleri, Diplomatik Elçi, İngiliz Millî Arşivleri, İstihbarat, Osmanlı İmparatorluğu, Türkiye

Kaynakça

• İngiliz Millî Arşivleri (The National Archives)
• ADM 116, 127, 137. DEFE 9, 11, 60.
• FCO 9. FO 78, 286, 371, 406, 424, 608, 839, 881. WO 32, 106, 252.
• Altınöz, İsmail, “Londra The National Archives’de Ankara ile İlgili Belgeler Üzerine bir Değerlendirme”, Tarihte Ankara Uluslar Arası Sempozyumu, Bildiriler Ankara 25-26 Ekim 2011, C II, Ankara 2012, s.987-999.
• Armağan Şenol, “Bir Değerlendirme: Cumhuriyet Döneminde Arşivciliğimiz ve Arşivcilik Eğitimi”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 1, S 22, 2011, s.20-51.
• Burian, Orhan, “Türk-İngiliz Münasebetinin İlk Yılları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, C IX, S 1-2, Mart-Haziran 1951, s.1-41.
• Cantwell, J.D., “The 1838 Public Record Office Act and its Aftermath: A New Perspective”, Journal of the Society of Archivists, V. 7, 1984, pp.277-279.
• Çakmak, Aydın, “Yusuf Kemal Bey’in Londra Mümessilliği Çerçevesinde Türk-İngiliz İlişkileri”, MUTAD, Marmara Türkiyat Araştırma Dergisi, Cumhuriyet’in 100. Yılı Özel Sayısı, 2023, s.59-83.
• Çelik, Mustafa Edip, “İngiliz Büyükelçilik Yıllık Raporlarında Türk Dış Politikası (1927-1933)”, Tarih ve Gelecek Dergisi, C 3, S 2, Ağustos 2017, s.25-43.
• Ersoy, Osman, “İngiliz Devlet Arşivi (The Public Record Office)”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, C IV/2, Ankara 1955, s.125-131.
• Gökmen, Ertan, İngiliz Büyükelçisi Sir Percy Loraine’ye Göre 1934 Yılı Türkiye’si, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 1995.
• https://archive.org/details/texts?tab=collection&query=Documents+on+British+ Foreign+Policy+1919-1939.
• http://yourarchives.nationalarchives.gov.uk/index.php?title=The_Opening_ of_the_Public_Record_Office_in_Kew_in_1977.
• http://discovery.nationalarchives.gov.uk/SearchUI/
• Irkıçatal, Eftal, “İkinci Dünya Savaşı Sonrası İngiltere’nin Ortadoğu Politikaları İçin Kıbrıs’ın Stratejik Önemi ve Kıbrıs Meselesinin Ortaya Çıkışı”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 1, S 15 2012, s.31-59.
• İlgürel, Mücteba, “Kanuni’den Sonra Osmanlılar”, İlmi Müşavir ve Redaktör: Hakkı Dursun Yıldız, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C 10, Kombassan A.Ş., Konya 1994.
• Jirkova, Ludmila, İngiliz-Türk İlişkileri (1933-1939), Çev. F. Muharrem, E. Erdinç, Habora Kitapevi Yayınları, İstanbul 1978.
• Karagözoğlu, Tuğba, 1877-1880 Yılları Arasında Osmanlı Devleti’nde Görev Yapan İngiliz Büyükelçi Sir Henry Austen Layard’ın Osmanlı Rus Savaşı’na Bakışı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İstanbul Araştırmaları Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• Kayaçağlayan, Naime Yüksek, “Osmanlı İmparatorluğu’nda İngiliz Elçileri”, Ortadoğu’ya Bakış 2, Nobel Yayınları, Ankara, 2021, s.129-173.
• Keskin, Tülay, “1895 Bitlis ve Muş Ermeni Olaylarının İngiliz Belgelerine Yansımaları ve Bitlis Konsolosu Charles S. Hampson’un İddiaları”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S 53, Mart 2023, s.123-160.
• Kocabaşoğlu, Uygur, Majestelerinin Konsolosları, İletişim Yayınları, 2004. MacLean, Gerald-Matar, Nabil, İngiltere ve İslam Dünyası 1558-1713, Çev. Bilal Genç, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2021.
• Köprülü, Orhan F., “Türkler ve Türkiye Hakkında Bilinmeyen veya Az Bilinen İngilizce Kaynaklar”, Cumhuriyetin 50. Yılına Armağan, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1973, s.159-174.
• Kurat, Akdes Nimet, “İngiliz Devlet Arşivinde ve Kütüphanelerinde Türkiye Tarihine ait Bazı Malzemeye Dair I”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. VII/1 (Mart 1949), s.1-27.
• Kutluoğlu, Muhammed Hanefi, “İngiliz Devlet Arşivi (PRO) ve Yakın Dönem Osmanlı Tarihi Açısından Önemi”, Osmanlı Araştırmaları, C XVIII, İstanbul 1998, s.225-238.
• Özdemir, Hikmet, Atatürk’ün Ardından, Remzi Kitapevi, İstanbul 2010, s.13.
• Protheroe, Gerald J., Searching For Security in a New Europe, The Diplomatic Career of Sir George Russell Clerk, Routledge Taylor & Francis Group, New York 2006.
• Poole, Stainley Lane, Lord Stratford Canning’in Türkiye Anıları, Yurt Yayınları, Ankara 1988.
• Smith, Colin L., The Embassy of Sir William White at Constantinople 1886-1895, Oxford Historical Series, Oxford University Press, London 1956. Sarıalioğlu, İrşat, Stratford Canning’in İstanbul Büyükelçiliği 1841- 1847, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2017.
• Satan, Ali (Der.), İngiliz Yıllık Raporlarında Türkiye 1920, Çev. Burak Öz, 2. Baskı, Tarihçi Kitapevi, İstanbul 2010.
• Satan, Ali (Der.), İngiliz Yıllık Raporlarında Türkiye 1921, Çev. Sevtap Demirci, Tarihçi kitapevi, İstanbul 2011.
• Satan, Ali (Der.), İngiliz Yıllık Raporlarında Türkiye 1922, Çev. Ayşegül Angı, Tarihçi kitapevi, İstanbul 2011.
• Satan, Ali (Der.), İngiliz Yıllık Raporlarında Türkiye 1923, Çev. Sevtap Demirci, Tarihçi kitapevi, İstanbul 2012.
• Satan, Ali (Der.), İngiliz Yıllık Raporlarında Türkiye 1924, Çev. Nilgün Engin, Tarihçi kitapevi, İstanbul 2013.
• Satan, Ali (Der.), Irak’ta İngiliz İşgal Yönetimi 1914-1918, Çev. Nilgün Engin, Tarihçi Kitapevi, İstanbul 2016.
• Shepherd, Elizabeth, Archives and Archivists in 20th Century England, Pbl. By Routhedge, Abingdon 2016.
• Şentürk, Burçak, Arşivcilik, Hiper Yayınları, İstanbul 2021.
• Sutherland, Edwards, H., Sir William White For Six Years Ambassador at Constantinople His Life an Correspondence, Jhon Murray, Albemarle Street, London 1902.
• Şimşir, Bilal N., İlk Dönem Türk Diplomasisi Üzerine İncelemeler (1878- 1946), ATAM Yayınları, Ankara 2017, s.325.
• Şimşir, Bilal N., Bizim Diplomatlar, Bilgi Yayınları, Ankara 1996.
• Wood, Alfred C., A History of the Levant Company, Frank Cass&Co., London 1964.
• Türkhan, M. Sait, “Osmanlı-İngiliz Ticaret Tarihinin İngiliz Arşiv Kaynakları: State Papers Tasnifi Üzerine Bir Değerlendirme”, History Studies, 11/5, Ekim 2019, s.1773-1772.
• Ünver, Metin, “Son Dönem Osmanlı Tarihi Araştırmaları Açısından İngiliz Millî Arşivi ve Arşiv Belgelerinin Önemi”, Avrupa Arşivlerinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. Yonca Köksal-Mehmet Polatel, İstanbul 2014, s.105- 121.
• Yalçınkaya, Mehmet Alaaddin, “18. Yüzyılın Son Çeyreğinde İngiliz Arşivinde Bulunan Osmanlı Devleti Hakkındaki Arşiv Belgeleri”, II. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi Bildiriler, C. I, Ankara 2019, s.683- 700.
• Yavuz, Resul, “Musul Meselesi Sonrası Türk- İngiliz İlişkilerine Etki Eden Faktörler”, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası III, İdealkültür Yayınları, İstanbul 2019, s.226-275.