AN EVALUATION ON THE CONCEPT OF CITIZENSHIP IN THE NEW CONSTITUTION PROCESS

Yıl 2025, Cilt: 83 Sayı: 3, 365 - 423, 15.10.2025

Bahar Küpe , Ahmet Sürerdamar

https://doi.org/10.30915/abd.1664362

Öz

In the context of the current constitutional amendment debates, this study analyses the concept of Turkish citizenship in Article 66 of the 1982 Constitution and puts forward proposals for the reorganisation of the definition. The etymological meaning of the concept of citizenship, the historical development of the concept in Turkish law and the different interpretations in international legal systems have been taken into consideration while putting forward these recommendations. The historical process of the concept of citizenship started with the effects of the Tanzimat and Islahat reforms and was reinforced in legal and political dimensions through regulations such as the Turkish Citizenship Laws No. 1312, 403 and 5901. The European Citizenship Convention defines citizenship as the legal bond that a person establishes with the state and rejects ethnic discrimination. In Italy and Switzerland, the lack of a detailed definition of citizenship at the constitutional level is explained by the fact that the regulations regarding citizenship are handled in separate legal frameworks; in the USA, the changes point to efforts to determine the conditions for accessing citizenship status and to concretize the concept of citizenship. While citizenship in English law is considered as the totality of civil, social and political rights, the concept of constitutional citizenship in Germany emphasizes constitutional allegiance that transcends ethnic or religious differences. In France, citizenship stands out as a status that expresses the equality and integrative identity of the French people; the definition of "French" reflects social and legal ties beyond ethnic origin. This study has demonstrated the necessity of utilising the differences in practice and interpretation of different legal systems in the process of defining Turkish citizenship.

Anahtar Kelimeler

citizenship , legal bond , Turkish citizen , 1982 Constitution , constitutional amendment.

YENİ ANAYASA SÜRECİNDE VATANDAŞLIK KAVRAMI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Bu çalışma, günümüz anayasa değişikliği tartışmaları bağlamında, özellikle 1982 Anayasası’nın 66’ncı maddesinde yer alan Türk vatandaşlığı kavramını ele almakta ve tanımın yeniden düzenlenecek olması durumunda değişiklik önerilerini ortaya koymaktadır. Bu öneriler ortaya konulurken vatandaşlık kavramının etimolojik anlamı ile kavramın Türk hukukundaki tarihsel gelişimi ve uluslararası hukuk sistemlerindeki farklı yorumlar dikkate alınmıştır. Vatandaşlık kavramının tarihsel süreci, Tanzimat ve Islahat reformlarının etkileriyle başlamış, 1312, 403 ve 5901 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunları gibi düzenlemeler aracılığıyla hukuki ve siyasal boyutlarda pekiştirilmiştir. Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi, vatandaşlığı kişinin devletle kurduğu hukuki bağ olarak tanımlarken, etnik ayrımcılığı da reddetmektedir. İtalya ve İsviçre’de anayasal düzeyde vatandaşlık tanımının detaylandırılmaması, vatandaşlıkla ilgili düzenlemelerin ayrı kanuni çerçevelerde ele alınmasıyla açıklanırken; ABD’de değişikliklerle, vatandaşlık statüsüne erişim koşullarının belirlenmesi ve vatandaşlık kavramının somutlaştırılması çabalarına işaret edilmiştir. İngiliz hukukunda vatandaşlık, sivil, toplumsal ve siyasal hakların bütünlüğü olarak değerlendirilirken; Almanya’da anayasal vatandaşlık kavramı, etnik veya dinsel farklılıkları aşan anayasal bağlılığı vurgulamaktadır. Fransa’da ise vatandaşlık, Fransız halkının eşitliğini ve bütünleştirici kimliğini ifade eden bir statü olarak öne çıkmakta; “Fransız” tanımı etnik kökenin ötesinde, toplumsal ve hukuki bağları yansıtmaktadır. Bu çalışma ile Türk vatandaşlığının tanımlanması sürecinde, farklı hukuk sistemlerinin uygulama ve yorum farklarından yararlanılması gerekliliği ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

vatandaşlık , hukuki bağ , Türk vatandaşı , 1982 Anayasası , anayasa değişikliği.

Kaynakça

• Ames, Roger T. “What Would Confucius Say? Everyone Is (More or Less) Chinese”. China Review. 23/2(2023): 31–56.
• Aybay, Rona, Nimet Özbek ve Gizem Ersen Perçin. Vatandaşlık Hukuku. Ankara: Siyasal Kitabevi. 2019.
• Bates, Edward. Opinion Of Attorney General Bates On Citizenship. Washıngton: Government Prıntıng Offıce. 1862.
• Beaman, Jean. “From cultural citizenship to suspect citizenship: Notes on rethinking full societal inclusion”, Cultural Dynamics, 35(1-2), (2023), 60-70.
• Bell, Daniel A. “What Does It Mean to Be or to Become Chinese? Interdisciplinary Reflections on Chinese Identity”. China Review. 23/2(2023): 1–11.
• Berki, Osman Fazıl. Devletler Hususi Hukuku, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları. C:14, 1961.
• Bessone, Magali. “Critical Race Theory and the Removal of the Word "Race" from the French Constitution: An Exercise in Translation?”. Droit et Societe. Sayı 108(2021): 367-384.
• Bingöl Schrijer, Bilge. “Vatandaşlık Hakkının Kapsamı ve Egemenlik İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 22/1(2018): 199-265.
• Birsen, Kemaleddin. Devletler Hususi Hukuku Cilt: I, Tabiiyet-Yabancılar Hukuku. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları No:7. 1936.
• Boillet Véronique ve Demay, Clémence. “Access to Political Rights in Switzerland: Critique of the Naturalisation Process as a Source of Exclusion”, sui generis, S. 229, (2021), https://sui-generis.ch/article/view/sg.186/1952, paragraf 14 vd. (E.T.: 14.02.2025)
• Bol, Peter K. “Reflections on the Zhong Guo and the Yi Di with Reference to the Middle Period”. China Review. 23/2(2023): 87–105.
• Bosniak, Linda The Citizen and the Alien: Dilemmas of Contemporary Membership. Princeton: Princeton University Press, 2006.
• Bozkurt, Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayri Müslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2. Baskı, 1996.
• Caselli, Irene. “On Immigrants and Heroes: Italian Citizenship Is Not A Reward,” Worldcrunch/La Stampa, 2019, https://worldcrunch.com/opinion-analysis/on-immigrants-and-heroes-italian-citizenship-is-not-a-reward/, E.T.: 15.01.2025.
• Chen, Albert H. Y. “The Evolution of Modern Chinese Nationality Law: A Historical Perspective”. China Review. 23/2(2023): 123–147.
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat Cilt II. 2007.
• Dan, Shao. “Chinese by Definition: Nationality Law, Jus Sanguinis, and State Succession, 1909–1980”. Twentieth-Century China. 35/1(2009): 4–28.
• Demiray, Kemal. Temel Türkçe Sözlük. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri. 1982.
• Demirkol, Berk. “Uluslararası Hukukta Dikkate Alınan Vatandaşlık: Gerçek Kişilerde “Etkin Vatandaşlık” Sorunsalı”. Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. Cilt 2(2015): 159-193.
• Diallo, Rokhaya. “France’s dangerous move to remove ‘race’ from its constitution”, Washington Post. 13.07.2018; https://www.washingtonpost.com/news/global-opinions/wp/2018/07/13/frances-dangerous-move-to-remove-race-from-its-constitution/?noredirect=on.
• Doğan, Vahit ve Banu Şit. Anayasal Vatandaşlık Kavramı. Türk Vatandaşlığı Kanunu Tasarı Sempozyumu, Türk Vatandaşlığı Kanunu Tasarısı Sempozyumu Bildiriler, Edt: Vahit Doğan/Feriha Bilge Tanrıbilir/Banu Şit, 29 Şubat 2008. Ankara: Seçkin Yayıncılık. 2008.
• Doğan, Vahit, Alper Çağrı Yılmaz ve Lale Ayhan İzmirli. Türk Vatandaşlık Hukuku. Ankara: Savaş Kitabevi. 2022.
• Ebrey, Patricia Buckley. “Rethinking Han Chinese Identity”. China Review. 23/2(2023): 57–86.
• Eiland, Gracen. “Erasing race: the role of republicanism and racism in french constitutional jurisprudence”. Temple International & Comparative Law Journal. 35/2(2021): 167-194.
• Erdem, B. Bahadır. Türk Vatandaşlık Hukuku. İstanbul: Beta, 6. Bası. 2017.
• Erdem, Fazıl Hüsnü. “Anayasal Vatandaşlık ve Yeni Anayasa”. Liberal Düşünce Dergisi. Sayı 66(Bahar 2012): 49-56.
• Erginay, Akif. “İtalya Cumhuriyeti Anayasası”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,: 8/1(1951)
• Erözden, Ozan. Ulus-Devlet. Ankara: Dost. 1997.
• Farahat, Anuscheh ve Hailbronner, Kay. Report on Citizenship Law: Germany, European University Institute, Global Citizenship Observatory (GLOBALCIT), Robert Schuman Centre for Advanced Studies, 2020.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin. “Yeni Sivil Anayasanın Yol Haritası”. Adalet Dergisi. Sayı 73(2024): 15-44.
• Fırat, İsmail. Anayasal Vatandaşlık; 1982 Anayasası Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2010.
• Fişek, Hicri. Türk Vatandaşlık Hukuku. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları. 1959.
• Göğer, Erdoğan. Devletler Hususi Hukuku Cilt: I, Tabiiyet-Yabancılar Hukuku. Ankara: Güzel Sanatlar Matbaası, 7. Baskı. 1970.
• Göğer, Erdoğan. Türk Tabiiyet Hukuku. Ankara: Sevinç Matbaası, 4. Bası. 1979.
• Güngör, Gülin. “Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi”. MHB. 17/1-2(2011). 229-250.
• Güngör, Gülin. Tabiiyet Hukuku, Ankara: Yetkin, 3. Bası. 2015.
• Haste, Helen ve Amy Hogan. “Beyond conventional civic participation, beyond the moral‐political divide: young people and contemporary debates about citizenship”. Journal of Moral Education. 35/4 (2006): 473–493.
• Greville John ve Agard Pocock. The Ideal Of Citizenship Since Classical Times. New York. 1995.
• Heater, Derek. Yurttaşlığın Kısa Tarihi, Çev: Meral Delikara Üst, Ankara: 2007.
• Kadıoğlu, Ayşe. Vatandaşlık: Kavramın Farklı Anlamları, Vatandaşlığın Dönüşümü, in Ayşe Kadıoğlu (Ed.), Vatandaşlığın Dönüşümü, Üyelikten Haklara, İstanbul: Metis Kitap, 3. Baskı, 2022.
• Karakoç, İrem. “Osmanlı Tâbiiyet Hukuku Bağlamında Gerçek Vatandaşlık Statüsünün Önemi”. NEÜHFD, 6/1(2023): 255-296.
• Keyman, E. Fuat. “Türkiye’de Çokkültürlü Anayasal Vatandaşlık ve Demokratikleşme”, in Ayşe Kadıoğlu (Ed.), Vatandaşlığın Dönüşümü Üyelikten Haklara, İstanbul: Metis Kitap, 3. Baskı, 2022: 218-246.
• Kymlicka, Will. Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights Get access Arrow, Oxford: Oxford Academic, Online edn, 1996.
• Kymlicka Will ve Wayne Norman. “Vatandaşın Dönüşü: Vatandaşlık Kuramındaki Yeni Çalışmalar Üzerine Bir Değerlendirme”, in Ayşe Kadıoğlu (Ed.), Vatandaşlığın Dönüşümü Üyelikten Haklara, İstanbul: Metis Kitap, 3. Baskı, 2022: 185-218.
• Macklin, Audrey, “Who is the Citizen’s Other? Considering the Heft of Citizenship.” Theoretical Inquiries in Law, Volume 8 /2, (2007): 333-366.
• Manta, Irina D. Denaturalizing for Post-Citizenship Crimes: Italy Edition(2019), https://scholarlycommons.law.hofstra.edu/faculty_scholarship/1332, E.T.: 15.01.2025.
• Marshall, Thomas Humphrey ve Tom Bottomore. Yurttaşlık ve Toplumsal Sınıflar, Çev: Ayhan Kaya. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Mouaid, Manal. “Italy’s Citizenship Paradox: The Contradictions of Ius Sanguinis”, Ed.: Celina Ferrari, (2025), https://esthinktank.com/2025/05/01/italys-citizenship-paradox-the-contradictions-of-ius-sanguinis/#:~:text=Italy's%20reliance%20on%20ius%20sanguinis,cultural%20ties%20to%20the%20country, (E.T.: 14.02.2025).
• Nomer, Ergin, Türk Vatandaşlık Hukuku, İstanbul: Filiz Kitabevi, 30. Bası, 2022.
• Olsen, Espen D.H. “The Origin Of European Citizenship in The First Two Decades Of European İntegration”. Journal Of European Public Policy. 15/1(2008): 40-57.
• Osmanağaoğlu, Cihan. Tanzimat Dönemi İtibarıyla Osmanlı Tâbiiyyetinin (Vatandaşlığının) Gelişimi. İstanbul: Legal Yayınları, 2004.
• Özel, Sibel. “Anayasa m. 66/I Hükmünde Yer Alan Türk Tanımı Üzerine Bir Değerlendirme”. İstanbul Barosu Dergisi. 86/6(2012): 40-59.
• Özel, Soli. “Küreselleşme Döneminde Vatandaşlık”. Anayasa Yargısı. 23/1(2007): 577-583.
• Özkan, Işıl. Göç ve Vatandaşlık Hukuku. Ankara: Seçkin Yayıncılık. 2022.
• Öztürk, Necla. Yatırım Yoluyla İkamet Etme ve Vatandaşlık Kazanma. İstanbul: On İki Levha Yayınları. 2022.
• Pazarcı, Hüseyin. Uluslararası Hukuk. Ankara: Turhan Kitabevi, 19. Baskı. 2020.
• Poggi, Gianfranco. Devlet-Doğası, Gelişimi ve Geleceği, Çev: Aysun Babacan. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. 2007.
• Polat, Ezgi Güzel. “Osmanlıdan Günümüze Vatandaşlık Anlayışı”. Ankara Barosu Dergisi. Sayı 3(2011): 127-157.
• Püsküllüoğlu, Ali. Türkçe Sözlük. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1995.
• Rado, Şevket. Hayat Büyük Türk Sözlüğü, İstanbul: Hayat Yayınları. 1980.
• Rossi, Camilla. “Who Counts as Italian? Second-Class Citizens and the Politics of Worthiness”, Anthropolitan, (2022), https://anthropolitan.org/2021/01/20/who-counts-as-italian-second-class-citizens-and-the-politics-of-worthiness/, E.T.: 15.01.2025.
• Sadruleşrafi, Hüseyin Ali. Türk Vatandaşlığının Anayasal Tanımının Hukuki Esası ile Düşünsel, Sosyal, Psişik, Pedagojik Temel Dayanakları ve Sorunları, Türk Vatandaşlığı Kanunu Tasarısı Sempozyumu Bildiriler, Edt: Vahit Doğan/Feriha Bilge Tanrıbilir/Banu Şit, 29 Şubat 2008, Ankara: Seçkin Yayıncılık. 2008: 41-79.
• Sautereau Adrien ve Faas, Daniel. “Comparing national identity discourses in history, geography and civic education curricula: The case of France and Ireland”, European Educational Research Journal, 22(4), (2022), 555-571.
• Serbestoğlu, İbrahim. “Zorunlu Bir Modernleşme Örneği Olarak Osmanlı Tabiiyet Kanunu”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. Sayı 29 (2011): 193-204.
• Serbestoğlu, İbrahim. Osmanlı Devleti’nde Tabiiyet, Yüksek Lisans Tezi, Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, 2010.
• Seviğ, Muammer Raşit ve Vedat Raşit Seviğ. Devletler Hususi Hukuku. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 3. Bası. 1962.
• Shachar, Ayelet. The Birthrigt Lottery: Citizenship And Global Inequality. Cambiride: Harvard University Press. 2009.
• Shaw, Malcolm N. Uluslararası Hukuk, Çev. Edt: İbrahim Kaya, Çev: Yücel Acer/İbrahim Kaya/M.Turgut Demirtepe/G. Engin Şimşek, Ankara: TÜBA Bilimler Akademisi, 2017.
• Story Joseph. Commentaries on the Constitution of the United States: With a Preliminary Review of the Constitutional History of the Colonies and States Before the Adoption of the Constitution. Boston: Little, Brown and Company, 4. Baskı. 1873.
• Şit, Banu. “Modern Vatandaşlık Kavramına Bir Bakış”, TBB Dergisi, Sayı 76, 2008.
• Tingyang, Zhao, “To Be or To Become a Chinese, That Is a Question”. China Review. 23/2(2023): 13-29.
• Topuzkanamış, Şafak Evran. Vatandaşlık Üstüne Bir Tez. İstanbul: On İki Levha, 2013.
• Tulum, Mertol. 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2011.
• Töre, Nazlı, Değişen Dünyada Vatandaşlık, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi,10(2017): 553 – 595.
• Ulukaya, Gülşen. “1869 Osmanlı Tabiiyet Kanunu ve Büyük Devletlerin Bu Kanuna Bakışı”, Anlambilim MTÜ Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi. 2/2(2022): 136-150.
• Uluocak, Nihal. Türk Vatandaşlık Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi. 1988.
• Unat, İlhan. Nottebohm Kararı ve Tâbiiyetin Gerçekliği İlkesi. Ankara: Sevinç Matbaası. 1966.
• Xiang, Shuchen. “Tianxia and Its Decolonial Counterparts: “China” as Civilization, Not Ethnicity”. China Review. Cilt 23/2(2023): 165-187.
• Yeğen, Mesut. “Citizenship And Ethnicity in Turkey”. Middle Eastern Studies. 40/6(2004): 51-66.
• Yüksek, Elif. Türk Vatandaşlığının Yatırım Yoluyla Kazanılması. Ankara: Yetkin Yayınları. 2023.