ORTAÇAĞ İSLAM FELSEFESİNDE PSİKOLOJİ İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER / IDEAS ABOUT PSYCHOLOGY IN MEDIEVEL ISLAMIC PHILOSOPHY

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 1, 12 - 27, 30.06.2017

Hamdi Korkman

Öz

Psikoloji, 1879’da bilim olma niteliğine kavuşmuştur. Ama öncesinde derin bir tarihe sahiptir. Psikoloji tarihi ile ilgili literatür incelendiğinde, psikolojinin tamamen Batılı düşünce ve bilim insanları tarafından şekillendirilmiş bir bilim olduğu şeklindeki bir yaklaşımla karşılaşılmaktadır. Oysaki Ortaçağ İslam filozoflarının “İlmü’n Nefs” adını verdikleri psikoloji ile ilgili çok önemli görüşleri vardır. Ne yazık ki, bu filozofların psikoloji hakkındaki görüşleri çok az bilinmektedir. İslâm düşüncesinin duyum, algı ve düşünme üzerine eğilmesinin tarihi, İslâm toplumunun felsefeyle tanıştığı 8. yy.’a kadar uzanmaktadır. Özellikle Aristoteles’in İslam felsefesi üzerinde bıraktığı izler çok derin olmuştur. Bu nedenle Aristoteles “Muallim-i Evvel (İlk Öğretmen)” olarak, İslam felsefesinin en büyük filozoflarının başında gelen Fârâbî ise, “Muallim-i Sani” (ikinci öğretmen) olarak nitelendirilmektedir. Yunan ve Helenistik felsefe ve bilim geleneğini devralan İslam Medeniyeti, Platon’un ruh hakkındaki görüşlerini Phaidon, Timaios ve Politeia gibi 9. yy.’da Arapça'ya çevrilen diyalogları aracılığıyla, Aristoteles'in psikolojiye dair görüşlerini ise De Anima'yı “Kitabü'n Nefs” adıyla tercüme ederek öğrenmişlerdir Ayrıca Aristoteles’in, Parva Naturalia başlığı altında toplanan psikoloji alanındaki diğer kısa yazılarını da “el-His ve'l-mahsus” olarak adlandırılan tercümeler aracılığıyla tanımış­tır. İskender Afrodisi’nin şerhi ile De Anima ile tanışan, İslam felsefesi, bilginin kökeni ve ruh-beden etkileşimi konusunda görüşler üretmiştir. Aristoteles bilginin nasıl oluştuğu ve “akıl” denen mekanizmanın nasıl işlediği konusuna eğilmişti. Zaten bu mesele, peripatetik felsefede önemli bir yer işgal etmekteydi. Theofrastos'tan İbn Rüşd'e kadar devam eden tarihi gelişim içinde hemen hemen bütün filozoflar, aklı nefsin pasif bir fonksiyonu olarak görmüşler ve insan aklının, kendiliğinden bilgi üretmede yetersiz kaldığını ileri sürmüşlerdir. Bu bağlamda Antik felsefede başlayan bilginin nasıl elde edildiği yönündeki tartışmanın İslam felsefesine de sıçradığı görülmektedir. Bilginin elde edilmesinde duyumlar ve deneyimler mi yoksa akıl mı etkindir tartışmasında, İslam felsefesinin akıl tarafında yani rasyonalist tarafta saf tuttuğunu görmekteyiz. Ayrıca, Descartes’in felsefe dünyasına soktuğu ruh-beden ikilemi tartışmasına, ki bu tartışma psikolojinin doğuşuna neden olan tartışma olarak bilinmektedir, İslam felsefesi de ciddi bir şekilde eğilmiştir. Bu bağlamda özellikle İbn Sînâ ve İbn Rüşd dikkat çekmektedir. İbn Sînâ, beden ve ruhun birbiriyle etkileşmediğini, ayrı çalıştığını ileri sürerek psikofizik paralelci, İbn Rüşd ise ruh ve bedenin birbiriyle etkileşim içinde olduğunu savunarak psikofizik etkileşimci yaklaşım sergilemiştir. Diğer yandan İbn El Heysem ise, görme ile ilgili fikirleri ile duyum ve algı konusunda psikoloji açısından önemli bir yere sahiptir. Kendisinden önce kabul edilen “Gözışın Kuram”ı denilen bir kuramı yanlışlayıp günümüz modern biliminde de kabul edilen bir kuram ortaya koymuştur. Bu bilgiler doğrultusunda bu çalışmada, Ortaçağ İslam Filozoflarının bilim ve psikoloji tarihine yaptıkları katkılar ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Psikoloji, İslam Felsefesi, İlmü’n Nefs, Nefs

Kaynakça

• Alper, Ö.M. 2008. İbn Sînâ. İSAM Yayınları. İstanbul.
• Altıntaş, H. 1994. Dehriyye. TDV İslâm Ansiklopedisi IX. s. 107-109. İstanbul.
• Arkan, A. 2005. Klasik Eser (De Anima) Okuyucusu ve Şarihi olarak İbn Rüşd. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12. s. 1-23.
• Arslan, A. 2010. İlkçağ Felsefe Tarihi-5. s. 79- 86. İstanbul.
• Atay, H. 2003. Gazzâlî ve İbn Rüşd Felsefesinin Karşılaştırılması. Kelam Araştırmaları, 1(2). s. 3-48. İstanbul.
• Balay, N. 1988. İbn- i Sina. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. İstanbul.
• Bayraktar, M. 1988. İslam Felsefesine Giriş. AÜİF Yayınları. s. 65-66. Ankara.
• Bayraktar, M. 1989. İslam Düşünce Tarihi. A.Ü. Açık Öğretim Fakültesi Yayınları, No:65. Eskişehir.
• Bozkurt, Ö. 2013. Gazzâlî ve İbn Rüşd’de Dışlayıcı Bakış ve Temelleri (Eleştirel Bir Yaklaşım). Kaygı, 20. s. 199-217.
• Cevizci, A. 2010. Felsefe Tarihi: Thales’ten Baudrillard’a (2. Basım). Say Yayınları. İstanbul.
• Çağrıcı, M. 1996. Gazzâlî. TDV İslam Ansiklopedisi XIII. İstanbul.
• Çapak, İ 2005. Gazzâlî’nin Mantık Anlayışı. Elis. Ankara.
• Çubukçu, İ.A. 1987. İslam Düşünürleri. A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları. No: 137. Ankara.
• Fahri, M. 1992. İslam Felsefesi Tarihi (Çeviren: Kasım Turhan). İklim Yayınları. s. 15. İstanbul.
• El-Ani, S. 2010. Psikoloji ve İslam İlmi. İstanbul.
• Gendlin, E.T. 2012. Line by Line Commentary on Aristotle’s De Anima, Books I and II: University of Chicago: Published by the Focusing Institute.
• Güçlü, A.B., Uzun, E. Yolsal, Ü.H. 2002. Felsefe Sözlüğü (Doğu Felsefesi Maddesi). Bilim ve Sanat Yayınları. Ankara.
• İbn Arabi, M. 2008. Fusûsu’l-Hikem (Çeviren: Ekrem Demirli). Kabalcı Yayınları. İstanbul.
• İbn Rüşd 1950. Telhîsu Kitâbi’n-Nefs. Tahkik: A.Fuâd el-Ehvânî. Kahire.
• İbn Rüşd 1958. Telhîsu Mâba‘de’t-tabî‘a. Tahkik: Osman Emîn. Kahire.
• İbn Rüşd 1980. el-Hâss ve’l-mahsûs. Tahkik: A. Bedevî. (Fi’n-Nefs içinde). Beyrut.
• İbn Rüşd. 1986. Tutarsızlığın Tutarsızlığı (Çeviren: Kemal Işık ve Mehmet Dağ). Samsun.
• İbn Rüşd 1994. Telhîsu Kitâbi’n-Nefs. Tahkik: A.L. Ivry. Kahire.
• İbn Sînâ 2005. İflaretler ve Tembihler (el-İşârât ve’t-tenbîhât) (Çeviren: Ali Durusoy, Muhuttin Macit, Ekrem Demirli. İstanbul.
• İbn Tufeyl 2000. Hay Bin Yakzan (Çeviren: M.Şerefeddin Yaltkaya, Bababzade Reşid). YKY. İstanbul
• Hatunoğlu, A. 2014. Psikoloji Biliminin Oluşum ve Gelişimine Katkıda Bulunan Doğu İslam Medeniyeti. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 2/1. s. 272-279.
• Hökelekli, H. 2006. İslam Geleneğinde Psikoloji Kültürü. İslami Araştırmalar Dergisi. Cilt: 19, Sayı:3. sayfa 409-421.
• Kara, O. 2012. Kur-ana Göre İnsan Şahsiyetine Etki Eden Faktörler, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Dergisi, No:25.
• Kartal, A. 2005. İmâm-ı Rabbânî’nin Vahdet-i Vücûd Eleştirisi ve Tarihsel Arka planı. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 2, s. 59-80.
• Kaya, M. 1987. Peripatetik Felsefede İnsan Aklının Fa’al Akılla Olan İlişkisi ve İbn Rüşd’ün Probleme Farklı Yaklaşımı. II. Felsefe-Mantık-Bilim Tarihi Sempozyumu. İzmir.
• Kaya, M. 2003. İslâm Felsefesine Giriş (Ders Notu). İstanbul.
• Kaya, M. 2007. Râzî, Ebû Bekir. TDV İslam Ansiklopedisi XXXIV. s. 479-485. İstanbul.
• Kızılgeçit, M. 2013. İzmirli İsmail Hakkı’nın “İlmü’n-Nefs”inde Modern Psikoloji Tarihi. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt 13, Sayı 3, s. 157-173.
• Kindî, 2002. Felsefi Risâleler (M. Kaya, Kindî-Felsefi Risâleler içinde). Klasik Yayınları. İstanbul.
• Kutluer, İ. 1988. İlmü’n Nefs. TDV İslam Ansiklopedisi. Cilt: 22. s. 148-151. İstanbul.
• Kutluer, İ. 1990. İslam Düşüncesi Tarihi. C.1, Şihabüddin Sühreverdi Maddesi. İnsan Yayınları. İstanbul.
• Kutluer, İ. 1996. İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru. İz Yayıncılık. İstanbul.
• Küken, G. 2001. Ortaçağ’da Eğitim Felsefesi. Alfa Yayınları. İstanbul.
• Medkür, İ. 1983. Fi 'l-Felsefeti'l-İslamiyye, Kahire (1, 127).
• Mutluel, O. 2003. İlk İslam Filozofu Kindî. Bilal Ofset. Denizli.
• Ocak, H. 2011. Farabi Felsefesinde Bazı İlahi Sıfatların Hürriyet Problemi Açısından Analizi. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, c. 10, sayı: 19, ss. 115-145.
• Okuyan, S. 2011. Doğu Kültürünün Batıda Yansımaları. SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, II: 99.
• Özakpınar, Y. 2013. Psikoloji Tarihi (2.Basım). Ötüken Neşriyat. İstanbul.
• Öztekin, A. 2011. İbn Arabî’nin “Âyân-ı Sâbite”si ile Jung’un“Arketipler”i Üzerine Bir Değerlendirme, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52:1, s. 293-303.
• Razavi, M. A. 1997. Suhrawardi and the School of Illumination, Richmond: Curzon.
• Râzî , E. 2004. Ruh Sağlığı. İz Yayınları. İstanbul
• Sarıoğlu, H. 2003. İbn Rüşd Felsefesi. Klasik Yayınları. İstanbul.
• Sarıoğlu, H. 2013. Ortaçağ Felsefesi-II. Anadolu Üniversitesi Yayınları. Eskişehir.
• Sarıtaş, K. 2012. İskender Afrodisi ve Felsefesi. Afşar Matbaası. Ankara.
• Sayılı, A. 1991. Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tarlacı, S. 2009. Bilinç, Antik Çağdan Bilincin Yeniden Keşfine. İzmir.
• Taylan, N. 1994. Gazzâlî’nin Düşünce Sisteminin Temelleri. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. İstanbul.
• Tez, Z. 2008. Fiziğin Kültürel Tarihi (1. Baskı). Doruk Bilim Yayınları. s. 37-42. İstanbul.
• Topdemir, H.G. 2010. Bütün Zamanların En büyük Optikçisi: İbn el-Heysem. Bilim ve Teknik Dergisi. Mayıs sayısı. TUBITAK Yayınları. Ankara.
• Tuğcu T. 2003. Batı Felsefesi Tarihi (4. Basım). Alesta Yayınları. Ankara.
• Walbridge, J. 1999. The leaven of the ancients: Suhrawardī and the heritage of the Greeks, State University of New York.
• Yakıt, İ. 1984. Darwin'den Önce İslâm Düşünürlerinde Evrimle İlgili Fikirler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınevi, Felsefe Arşivi, Sayı: 24, s. 101-122.
• Yörükoğulları, E., Orhun, Ö. Topdemir, H.G., İhsanoğlu, E. (2013). Bilim ve Teknoloji Tarihi. Anadolu Üniversitesi Yayınları. Eskişehir.
• Ziai, H.1997. Al-Suhrawardi. Encyclopaedia of Islam. New Ed., vol. 9. s. 782-784.
• İnternet Kaynakçası
• http://www.felsefe.gen.tr/peripatetikler_nedir_ne_demektir.asp (Erişim: 06.04.2015)
• http://www.sigmapisigma.org/radiations/2014/fall.pdf (Erişim: 28.04.2015).