Socio-Economic Situation Of Non-Muslims In The City Of Siirt At The End Of the 17th Century, According to Jizya Registries

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 1, 35 - 52, 25.01.2024

Uğur Demlikoğlu

https://doi.org/10.17067/asm.1372749

Öz

The Ottoman Empire collected a tax called jizya from non-Muslims living within the borders of the country in return for the security and protection offered to them. This tax, which was based on Islamic law, was collected in cash from non-Muslims who fulfilled the conditions specified in the laws living in the kaza, district, village and hamlets within the provinces of the Empire. As one of the most important sources of income for the Ottoman finances, there are many jizye books that were compiled in certain periods in order to record this tax and identify the taxpayers. Two jizye books belonging to the Siirt kaza, which were organised towards the end of the 17th century, are the subject of our research. The book numbered 3409 in the catalogue of the Presidential Ottoman Archives belongs to the year 1690/91 (H.1102) and the book numbered 3640 belongs to the year 1694/95 (H. 1106). In addition to these two books, the land registry records of the 16th century, in which non-Muslims were registered, were also analysed in order to reveal the population changes in both centuries and the political, social and economic reasons that may have caused these changes.

Anahtar Kelimeler

Jızya, Siirt, Non-Muslim, Tax

Cizye Defterlerine Göre 17. Yüzyılın Sonunda Siirt Şehrinde Bulunan Gayrimüslimlerin Sosyo-Ekonomik Durumları

Öz

Osmanlı Devleti, ülke sınırları içeresinde yaşayan zimmî statüsündeki gayrimüslimlerden kendilerine sunulan güvenlik ve himaye karşılığında cizye adı altında bir vergi almaktaydı. Temeli İslam hukukuna dayanan bu vergi; İmparatorluğunun eyalet dâhilinde bulunan kaza, nahiye, köy ve mezralarında yaşayan kanunlarda belirtilen şartlara haiz gayrimüslimlerden nakit olarak tahsil edilmekteydi. Osmanlı maliyesi için en önemli gelir kaynaklarından biri olan bu verginin kayıt altına alınması ve vergi mükelleflerinin tespiti amacıyla belirli dönemler halinde vücuda getirilmiş pek çok cizye defteri bulunmaktadır. Araştırmamıza konu olan 17. yüzyıl sonlarına doğru tertip edilmiş Siirt kazasına ait iki cizye defteri değerlendirilmiştir. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşiv kataloğunda bulunan 3409 numaralı defter 1690/91 (H.1102) yılına, 3640 numaralı defter ise 1694/95 (H. 1106) yılına aittir. Bu iki defterin yanında gayrimüslimlerin kayıt altına alındığı 16. yüzyıla ait tapu tahrir kayıtları da incelenerek her iki yüzyıldaki nüfus değişimleri ve bu değişme neden olabilecek siyasi sosyal ve ekonomik nedenler ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cizye, Siirt, Gayrimüslim, Vergi

Kaynakça

• Bâb-ı Âsafî Divân-ı Hümâyun Mühimme Defterleri No; 81.
• Tapu Tahrir Defterleri No; 998, 1096.
• Maliyeden Müdevver Defter Tasnifi No; 3409, 3640.
• Acun, F. (2002). “Celâlî isyanları (1591-1611)”, Türkler, C. IX, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 1275- 1298.
• Aydın, M. (1998). “VI. mezhepler ve tarikatlar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.17, İstanbul, s.353-358.
• Ayhan, R. (2022). 19. yüzyılın ikinci yarısında Siird (1847-1900), Ankara: Gece Kitaplığı.
• Barkan, Ö. L. (1979). “Avarız”, İslam Ansiklopedisi, C. II, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s. 13-18.
• ______________. (1953). “Tarihi ve demografi araştırmaları ve Osmanlı tarihi”, Türkiyat Mecmuası, C. X, s. 1-25.
• Becker, H.C. (1979). “Cizye”, İslam Ansiklopedisi, C. III, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, s. 199-201.
• Çağatay, N. (1947). “Osmanlı İmparatorluğunda reayadan alınan vergi ve resimler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. V, Sayı: 5, Ankara, s. 483- 511.
• Çelik, M. (2010). Süryânîler”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.38, İstanbul, s. 175-178.
• Çoruh, H. (2020). "Cizye tahrirlerine göre Antakya’da gayrimüslim cemaatler", Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C. V, Sayı: 1, s. 74-124.
• Demir, A. (2015). “15-16. yüzyıl göçlerinin Osmanlı iskân yapısına etkisi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.34, Sayı: 58, s. 563-581.
• ________________(2009). “Diyarbakır (Amid) şehir demografisine göçleri etkisi”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 50, Ankara, s.15-30.
• Eken, G. (2008). “19. Yüzyılda Kangal Kazası’nın Sosyo-Ekonomik Yapısına Dair”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 23, 2008, s. 263- 299.
• Erkal, M. (1993). “Cizye”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.VIII, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 42-45.
• Fayda, M. (2013). “Zimmî, TDV İslam Ansiklopedisi, C.44, s. 428- 434.
• Göyünç, N. (1979). “Hane deyimi hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C.32, İstanbul, s.331-348.
• Gümüş, E. ve Ayhan, R. (2023). Osmanlı Devleti’nde bir Kürd aşireti: Aşiti, Nubihar Yayınları, İstanbul.
• Gümüş, E. (2014). 18. yüzyılın ilk yarısında Amid Kazası, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Gürhan, V. (2020). “17. yüzyılın sonunda Cizye defterlerine göre Diyarbekir (Amid) şehrinde gayrimüslimler (1691-1695)”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, C. XII, Sayı: 1 (26), s. 159-193.
• İlhan, M. (1992). “XVI. yüzyılın ilk yarısında Diyarbakır şehrinin nüfusu ve vakıfları: 1518 ve 1540 tarihli tapu tahrir defterlerinden notlar”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XVI, Sayı: 27, Ankara, s. 45-113.
• İnalcık, H. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi, C.I, İstanbul, s. 107.
• ______________(1993). “Cizye”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 8, s. 45-48.
• Joseph DE T. (2013). Tournefort seyahatnamesi, C. I, Çev. Ali Berktay, Ed. Stefanos Yerasimos İstanbul, Kitap Yayınevi, 2013.
• Kılıç, O. (2021). Mikrop, salgın ve toplum insanlığın ölümle imtihanı, İstanbul.
• Koç, Ü. (2014). ” Pirlepe kırsalında nüfus- vergi bağlamında ekonomik refah düzeyinin tespiti ve gelir dağılımı üzerine bir deneme”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. XXIV, Sayı: 2, s. 295-310.
• Koçak, Z. (2018). “H. 1102 (M. 1690-1691) tarihli Diyarbekir eyaleti cizye defterinin tanıtımı ve tahlili”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.37, Sayı: 63, s.219- 266.
• Nedkoff, B. C. (1944). “Osmanlı İmparatorluğunda cizye (baş vergisi)”, Belleten, C. VIII, Sayı: 32, s.599-652.
• Özel, O. (2000). “Osmanlı demografi tarihi açısından avarız ve cizye defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Ed. Halil İnalcık, Şevket Pamuk, (Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, s.33-50.
• Öztürk, M. (2010). “Osmanlı Devletinde vergilerin hayat standartlarıyla mukayesesi”, İkinci İktisat Tarihi Kongresi Bildirileri- 2, Elazığ, s.585-596.
• Öztürk, T. (2009). “XVIII. yüzyıl ilk yarısı trabzon sancağı nüfus tespitinde avarız ve cizye defterlerinin kullanılabilirliği”, Uluslararası Karadeniz Araştırmaları Dergisi, C. V, Sayı: 5, Trabzon, s. 93-112.
• Lowry, H. W. (2005). Trabzon şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi 1461- 1583, Çev. Demet ve Heath Lowry, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul.
• Sezen, T. (2017). Osmanlı yer adları, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın NO: 26, Ankara.
• Tabakoğlu, A. (2007). “Resim”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 34, İstanbul, s. 582-584.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı tarihi, C.II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Varlık, N. (2011). “Tâun”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 40, İstanbul, s. 175- 177.
• _______________(2018). “Osmanlılarda veba salgını”, Toplumsal Tarih, Sayı: 216, s.30-36.
• Yörük, D. (2013). “H.1259/ M.1843 tarihli cizye defterlerine göre Kayseri’de Rum ve Ermeniler”, Turkish Studies, C. 8/ 11, Ankara, s.439-466.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Tevbe-suresi/1264/29-ayet-tefsiri