OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA SAVUNMA SİSTEMİ OLARAK TABYA MİMARİSİ

Yıl 2007, Sayı: 27, 245 - 270, 30.06.2007

Osman Ülkü

Öz

Bu çalışmada, Osmanlı İmparatorluğu mimarisinde, önemli bir yere sahip
askeri yapılardan “tabyalı tahkimatlar” incelenmiştir. Bu inceleme yapılırken önce
Osmanlı savunma sistemleri ile ilgili kısa bir bilgi verilmiş, daha sonra tabya terimi
açıklanmıştır. Tabyalı tahkimatın tanıtımı, ortaya çıkışı ve gelişimiyle beraber inşa
ediliş amaçları ve Türk topraklarında bulunan Osmanlı Tabyalarının inşaatı, plan ve
mimari özellikleri hakkında genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Askeri mimari, tabya, savunma sistemleri, tabyalı tahkimat

Kaynakça

• Maurice M. Cerası, Osmanlı kenti: Osmanlı İmparatorluğunda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi (Çev. A. Ataöv), İstanbul 1999; 184. Sevgi Aktüre, “17. Yüzyılın Başından 19.Yüzyıl Ortasına kadarki Dönemde Anadolu Osmanlı şehrinde Şehirsel Yapının Değişme Süreci”, METU, Journey of the Faculty of Architecture; Ankara 1973, I/I, 63: P. Berbenliev - V. H. Partecev, XVIII.-XIX. Yüzyıllarda Bratisgovalı Yapı Ustaları ve Mimari Etkinlikleri, Sofya 1963, 78-81; Stefanos Yerasimos, Turquie: Le Processus d’un Sous-Developpement”, Paris Üniversitesi Doktora Tezi ( Türkçe Yayın) İstanbul 1974.,98-101.
• Ami Boue; La Turquie d’Europe, Paris, 1840, III, 328, 347; George Wheler, A Journey İnto Greece in Company od Dr. Spon of Lyons, London 1682, 119 ; M. M. Cerası, a.g.e,185; S. Aktüre, a.g.m., 64.
• M. M. Cerası, a.g.e., 185.
• M. M. Cerası, a.g.e., 185; N. Sevgen, a.g.e., 246-252.
• S. Yerasimos, a.g.t., 113; M. M. Cerası, a.g.e., 184.
• M. M. Cerası, a.g.e., 184; N. Sevgen, a.g.e., 34-39; S. Aktüre, a.g.m., 37; Abbe Belley; “Observations Sur L’Assie Economique d’un Saint Musluman”, Memorial Ö. Lütfi Barkan, Paris 1980, 27-38.
• M. M. Cerasi, a.g.e., 184-185.
• İ.Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, İstanbul 1960, 528-541; H. Karpuz, “Erzurum Tahkimatı ve Tabyaları”, Türk Kültürü, S.209-210, Ankara 1980, 148-158.
• M. M. Cerası, a.g.e., 185; Ş.Turan; “Edirne” Maddesi, DİA., İstanbul 1994, X, 432-433; Rıfat Osman, Edirne Sarayı (Haz.A.S.Ünver) Ankara 1957, 4-21; Tahsin Öz, “Edirne Yeni Sarayında Kazı ve araştırmalar”, Edirne: Edirne’nin 600. Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara 1965, 217222; Oktay Aslanapa, Edirne’de Osmanlı Devri abideleri, İstanbul 1949, 34-37.
• Semavi Eyice, “Batılılaşma” Maddesi, DİA, İstanbul 1992. 179; M. M. Cerası, a.g.e., 186.
• M. M. Cerası, a.g.e., 186: Attwell Lake, Narrative of the Defence of Kars: Historical and Military, London 1857; L. Guerin; Histoire de la Dernie Guerre de Russia (1853-1855), Paris 1859, 490491; Allen- Muratoff, Türk-Kafkas…, 43,57, 73-78,VD; Yüzbaşı M. Hozier, The Russo-Türkish War,London 1879, II. 8887 - 891; M. Arif, a.g.e., 116-120; Kuropatkin, Kritische Rücklicke Auf den Russich-Türkischen Krieg 1877-1878, Berlin 1889-1890, 86-93; Nazmi Çağan, “Balkan Harbinde Edirne (1912-1913)”, Edirne’nin 600. Yıldönümü Armağanı Kitabı, Ankara 1965 (kitabın sonunda bulunan resim ve planlar); Nusret Çam, Erzurum Tabyaları, Ankara 1993, 18; G. A. Muhtar Paşa, Anadolu1da Rus Muharebesi (Çev. E.Yaşarbaş), İstanbul 1985, s25: Kars Tabyaları, a.g. broşür, 2.
• C. E. Arseven, “Tabya” Maddesi, Sanat Ansiklopedisi, İstanbul 1993, IV, 1895; M. Z. Pakalın, “Tabya” Maddesi, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1993, III, 371; Nusret Çam, Erzurum Tabyaları, Ankara 1993, 16; Ali Seydi, Resimli Kamus-i Osmanî, İstanbul 1330, I, 236; M. Sarı, “Tabya” Maddesi, Arapça -Türkçe Lügat, İstanbul 1972, 915.
• C. E. Arseven, a.g. mad., 1895. M.Z.Pakalın, a.g. mad., 371.
• Kazım Kadri, Türk Lügati, İstanbul 1943, III, 376; Şemsettin Sami, Kamus-i Türkî ( Haz. Şaban Kurt ), İstanbul 2005, 857; F.Devellioğlu, “Tabya” Maddesi, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, İstanbul 2001, 1011; Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, “Tabya” Maddesi, Ankara 1998, II, 1210; M. Sözen- U. Tanyeli, “Tabya” Maddesi, Sanat Kavram ve Terimler Sözlüğü, Ankara 1994, 228; M. Doğan, “tabya” Maddesi, Temel Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul 1994, 738; Genel Kurmay başkanlığı kara Kuvvetleri Komutanlığı; İngilizce-Türkçe Askeri Terimler Sözlüğü, Ankara 2001, 153; Von Klevich, Tabiye, Askeri Akademiler Komutanlığı, İstanbul 1928, 7-10; İsmail Berkol, Tabiye-i Esasiye, Harbiye Mektebi Matbaası, İstanbul 1927, III, 110; Emin Fuat, İstihkâm Notları, İstanbul Harp Akademisi, İstanbul 1928, 181.
• F. Devellioğlu, a.g. mad., 1210. Sözen-Tanyeli; a.g. mad., 228.
• Tahsin Saraç; “Bonette” Maddesi, Adam Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük, İstanbul 1997, 167.
• Genelkurmay Başkanlığı, “Tabya ve İstihkâmlar” ,Harp Dairesi Başkanlığı Yayını, Ankara 1973, 176-197; Kars Tabyaları; 14. Mekanize Piyade Tugay Komutanlığının Hazırladığı Broşür, Kars 1995, 1; Büyük Laraousse Ansiklopedisi; “Tabya “Maddesi, İstanbul 1986, XVIII, 11132; John Keagan, Savaş Sanatı Tarihi, İstanbul 1995, 23-29.
• Carl V. Calausewitz, Harp üzerine, Ankara 1991, I, 62-64 ; Genel Kurmay başkanlığı, a.g.e., 179; J.Keagan; a.g.e., 52.
• Türk Dil Kurumu, “şev” Maddesi Türkçe Sözlük, Ankara 1998, II, 2089.
• Kars Tabyaları, a.g. broşür, 1; Büyük Laraousse Ansiklopedisi; a.g. mad., 11132; Genel Kurmayı Başkanlığı, a.g.e.,180.
• Kars Tabyaları; a.g. broşür, 1; Büyük Laraousse Ansiklopedisi, a.g .mad., 11132. ; Genel Kurmay Başkanlığı, a.g.e., 180-181.
• Henri Prienne, Ortaçağ kentleri: Kökenleri ve Ticaretin canlanması (Çev. Ş. Karadeniz), İstanbul 1991, 49; Stanfort Toy, A History of Fortification, London 1955, 18-29; Nazmi Sevgen, Anadolu Kaleleri, Ankara 1959,5-6; Semavi Eyice, “Kale” Maddesi, DİA İstanbul 2001, XXIV, 234; M. Streck, “kale” Maddesi, M.E.B.İ.A., İstanbul 1967, VI, 125.
• H. Prienne, a.g.e., 50: J.Keagan, a.g.e,32: Carl Won Clausewitz, a.g.e., 43.
• H. Prienne, a.g.e., 50-51.
• Veli Sevin, Asur Sanatı I, Mimarlık, Ankara 1991, 23-24; E. J Owens, Yunan ve Roma Dünyasında Kent (C.Bilsel), İstanbul 2000, 51; A.Muhibbe Darga, Hitit Mimarlığı: Arkeolojik ve Filolojik Veriler, İstanbul 1985,19-28; Hitit sanatı; İstanbul 1992, 13-17, 21; R. Naumann, Eski Anadolu Mimarlığı, (Haz. B. Madra), Ankara 1998, 245, 277, 310..
• O.Aslanapa, “Rıbat”, Maddesi, M.E. B.İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1971, IX, 737-738; G. Marcais, “Rıbat”, Maddesi, M.E. B. İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1971, IX, 734-737; F.Köprülü, “Rıbat” Maddesi, Vakıflar Dergisi, Ankara 1942, S, II, 267 - 278.
• O. Aslanapa, a.g. mad., IX, 734-738; G. Marcais, a.g. mad., IX, 734 - 737.
• O. Aslanapa, a.g. mad., IX, 734-738 ; G. Marcais, a.g. mad., IX, 734-737; F. Köprülü, a.g.m., II, 267-278.
• O. Aslanapa, a.g. mad., IX, 737-738. Suut Kemal Yetkin, İslam Ülkelerinde Sanat, İstanbul 1984, 118-119; İslam Mimarisi, Ankara 1965, 128; O.Turan, “Selçuklu Kervansarayları”, Belleten, Ankara 1946, X,S.39, 473-487.
• F. Köprülü, a.g. mad., II, 267-278; O. Aslanapa, a.g. mad., IX, 737-738.
• Aşkıdil Akarca, Şehir ve Savunması, Ankara 1987, 118. E.J.Owens, a.g.e., 51.
• A. Akarca, a.g.e., 118; H. Prienne, a.g.e, 51; J.Keagan, a.g.e., 219.
• Hassan S. Khalilieh, “The Rıbat System and Its Role in Coastal Navigation”, Journal of the Economic And Social History of the Orient, S. 42/2 May 1999, Leiden 1999, 4.
• J. Keagan, a.g.e., 219-220.
• J. Keagan, a.g.e., 477-478.
• J. Keagan, a.g.e., 477-478.
• J. Keagan, a.g.e., 477-478.
• J. Keagan, a.g.e., 219.
• J. Keagan, a.g.e., 478-480.
• J. Keagan, a.g.e., 232-234.
• J. Keagan, a.g.e., 247.
• J. Keagan, a.g.e., 471.
• J. Keagan, a.g.e., 471-472.
• J. Keagan, a.g.e 273-274.
• J. Keagan, a.g.e., 480. 46 J. Keagan, a.g.e., 481.
• Nusret Çam, a.g.e.,18.
• Büyük Laraousse Ansiklopedisi, “Tahkimat”, Maddesi, İstanbul 1974, XVIII, 11148-11149.
• Abdülkadir Özcan, “Karlofça” Maddesi, DİA., İstanbul 2001,504-507; “300. Yılında Karlofça”, Akademik Araştırmalar Dergisi, İstanbul 2000, II/4-5, 237-257; B.O.A,, Mühimme Defteri, Nr. 114, s.142; Dimitri Kantemir, Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi (Çev. Ö.Çobanoğlu), Ankara 1980, III, 32.171.209-296. A. Nimet Kurat, Purut Seferi ve Barışı, Ankara 1951,I, 38-54.
• F. Kırzıoğlu, Kars Tarih …, 530-53 ; 1855 Kars Zaferi…., 15.
• B.O.A., Cevdet Tasnifi, Askeriye Defteri 13221 Numaralı Belge.
• Kemal Beydilli "II. Mahmud” Maddesi, DİA, Ankara 2003, XXVII, 353 – 357.
• M. Saray, Türk-Rus Münasebetleri…, 108; A. N. Kurat, Türkiye ve Rusya…., 67.
• F. Kırzıoğlu, 1855 Kars Zaferi…, 43.
• Gazi Ahmet Muhtar Paşa, Anılar Sergüzeşti Hayatım II, (Haz. N. A. Bayır – Y. Demirel) İstanbul 1996, 11 - 12
• Von Klevich, Tabiye, a.g.e., 14; Von Gagern, Tabiye Notları, Askeri Harp Akademileri Komutanlığı, İstanbul 1938; Albay Mehmet Cengiz V.D., İstihkamların Tarihçesi, Kara Kuvvetleri Komutanlığı, İzmir İstihkam Okulu Yayını, İzmir 2005, 215.
• Albay Mehmet Cengiz V.D., a.g.e., 216; J. Keagan, a.g.e., 16-17.
• J. Keagan, a.g.e., 32.
• H.Gündoğdu V.D., Kaleler ve Kuleler….., 223
• Nusret Çam, Erzurum Tabyaları, Ankara 1993, 164.
• İsmail Berkok, Tabya Dersleri, Askeri Akademiler Komutanlığı Yayını, İstanbul 1938, 7-8; Nusret Çam, a.g.e., 6.
• Nusret Çam, a.g.e., 7.
• Emin Fuad, İstihkam Notları, İstanbul harp Akademisi Matbaası, İstanbul 1928, 181; Von Klevich, a.g.e., 14-15.
• Nusret Çam, a.g.e., 166.
• Nusret Çam, a.g.e., 64, 83, 120, 134.
• Nusret Çam; a.g.e., 165.
• Nusret Çam, a.g.e., 187
• Ramazan Eren, Çanakkale ve Yöresi Türk Devri Eserleri, Çanakkale 1990, 204; M. İrdesel, Gelibolu ve Yöresi Tarihi, İstanbul 1994.,195.
• Nusret Çam; a.g.e., 166.
• N. Sevgen, Anadolu Kaleleri, Ankara 1959, 6.
• Nusret Çam, a.g.e., 165.
• Nusret Çam, a.g.e., 187
• Genel Kurmay Başkanlığı Kara Kuvvetleri Komutanlığı, İngilizce-Türkçe Askeri Terimler Sözlüğü, Ankara 2001, 337.
• Nusret Çam, a.g.e., 196.
• Nusret Çam, a.g.e., 196: T. Aşıroğlu, “Aziziye Tabyaları” Tarih Yolunda Erzurum, III, Erzurum, 1983, 10.
• Nusret Çam, a.g.e., 196.
• Nusret Çam, a.g.e., 194.
• Nusret Çam, a.g.e., 194.
• Nusret Çam, a.g.e., 180.