TÜRK HALKLARININ MÜSLÜMAN OLMALARI: TARİHSEL SÜREÇ VE KAYNAKLAR

Yıl 2019, Sayı: 97, 106 - 128, 25.10.2019

O. Nuskabaev

Öz

Makalede Orta Asya Türk halklarının Müslüman olmaları ile ilgili tarihî kaynaklar incelenerek buna etki eden mezhepler ile temsilcilerinin yanı sıra İslamiyet’e ışık tutan sufi geleneğinin önemi ve rolü değerlendirilmektedir. İslamiyet’in Orta Asya’ya yayılmasını ve faaliyetlerini ortaya koyan yayınlar içerisinde Orta Çağ’daki Arapça ve Farsça eserlerden daha önce çevrilen ancak akademik camiada pek kullanılmayan önemli kaynakların ele alınmasına ve bunların detaylı bir şekilde incelenmesine büyük önem verilmiştir. İslamiyet’in Orta Asya’ya yayılması 960’lı yıllara değil daha erken dönemlere dayanmaktadır. İslamiyetin 714 yılında yayılmaya başladığı ifade edilmektedir. Orta Asya halklarının İslamiyet’i benimsemelerinde Arap ve Fars din görevlilerinin yanı sıra yerel halk arasından çıkan şeyh, imam, hafız ve mollaların da büyük katkısının olduğu belirtilmiştir. Türk halklarının Hanefi mezhebini benimsemesinde Yesevilik tarikatı ile birlikte birçok ehlisünnet mezhebinin de büyük katkı sağladığı ortaya konulmuştur. Ayrıca daha önce yapılan araştırmalarda ele alınmamış olan Yesevilik tarikatının İran’ın Şia mezhebi ile Nakşibendi tarikatlarına karşı verdiği mücadele de ele alınmış ve söz konusu araştırmada Yeseviliğin tam anlamıyla Türk geleneğini esas alan bir tarikat olduğu ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslamiyet, Şafii mezhebi, Malikiler, Hanbeli mezhebi, Hanefi mezhebi, Sufi geleneği, Şeyhler, Tarikatlar

ТҮРКТЕКТІ ХАЛЫҚТАРДЫҢ МҰСЫЛМАНДАНУЫ: ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҚАЙНАРЛЫҚ ЖЕЛІЛЕРІ

Öz

Мақалада Орталықазиялық түрктекті халықтардың мұсылмандану тарихына ой жүгіртіп, оған ықпал еткен белгілі бір діни мәзһабтық жолдың, оның беделді өкілдерінің, сондай-ақ белгілі бір исламдық діни ағымды ұстанған сопылық бауырластықтың орны мен рөлі сарапталған. Ортағасырлық арабтық және парсылық шығармалардан бұрындары хабарланбаған тың деректерге, сараптауларға айрықша мән берілген. Ислам дінінің Орталық Азияға енуі, бұрындары айтылып жүргендей, 960 жылы емес, одан ертерек, яғни 714 жылы енгендігін негіздейді. Ислам дініне орталықазиялық түрктекті халықтарды мойын ұсындыруда түп тектері арабтық және парсылық дін иелерімен қатар, жергілікті халықтардан шыққан ірі дін иелерінің, шейхтердің, ишандардың, қары мен молдалардың да айтарлықтай еңбек сіңіргендігін дәлелдейді. Түрктекті халықтардың ислам дінінің Ханафи мәзһабын таңдап алуында Ясауи ілімімен қатар басқа да бірнеше суниттік бағыттардың еңбек сіңіргендігін айғақтайды. Сонымен қатар мақалада ислам дінінің Ясауи жолының таза түркілік сипатта көріністенгендігі дәлелденіп, оның ирандық аш-шиа бағыты мен нақшбандийа тарихаты ағымдарына қарсы күресі бұрындарғы ғылыми басылымдарда айтылмаған қырларымен сипатталады.

Anahtar Kelimeler

Шейх, Тарихат, Ислам діні, аш-Шафиға, әл-Маликийа, әл-Ханибила, Ханафи мазһабы, Сопылық бауырластықтар

MUSLIMIZATION OF THE TURKIC PEOPLES: HISTORICAL AND SOURCE LINKS

Öz

The aim of the study: a review of the history of the Muslim Turkic peoples of Central Asia, analysis and evaluation of the role and place of a particular religious Muslim spiritual leader, influential representatives, as well as Sufi brotherhood. Sources of research: historical publications on the establishment and activities of Islam in Central Asia. Among them, special attention is given to justified medieval sources which were previously translated from Persian and Arabic but not announced. Results and novelty of the research: the rationale for the fact that the introduction of Islam in Central Asia, as was said earlier, did not begin in 960 but earlier in 714. It has been proved that not only religious leaders, but also religious representatives among the people, sheikhs, ishans, kary and mullahs, have made a great contribution to the spread of Islam among the Turkic peoples of Central Asia. Accurate evidence was obtained that the teachings of Yassawi and some Sunni movements influenced the choice of Islam and Hanafi mazhab by the Turkic peoples. Also, the study proved the Turkic description of the path of Yassawi in Islam, and previously unknown sources about his struggle with the Iranian flow of Ash-Shia and Nakshbandiya Tarihat.

Anahtar Kelimeler

Sheikhs, Tarihat, Islam, Al-Shafiga, Al-Malikiyah, Al-Hanibil, Hanafi Madhab, Sufi Brotherhood

МУСУЛЬМАНИЗАЦИЯ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ: ИСТОРИЧЕСКИЕ И ИСХОДНЫЕ ССЫЛКИ

Öz

Цель данного исследования обзор истории мусульманских тюркских народов Центральной Азии, анализ и оценка роли и места конкретного религиозного мусульманского духовного лидера, влиятельных представителей, а также суфийского братства. Особое значение придается средневековым арабским и персидским источникам, о которых никогда не сообщалось. Результаты и новизна исследования: обоснование того, что внедрение ислама в Центральной Азии, как было сказано ранее, началось не в 960 году, а раньше, в 714 году. Доказано, что не только религиозные лидеры, но и религиозные представители народа, шейхи, ишаны, кари и муллы внесли большой вклад в распространение ислама среди тюркских народов Центральной Азии. Учения Яссави и некоторых суннитских движений повлияли на выбор ислама и ханафитского мазхаба тюркскими народами. Исследование также показывает, что исламская религия Яссауи имеет чисто тюркский характер и характеризуется своими непредсказуемыми аспектами в научных открытиях ее борьбы против иранского напрвления аш-шиа и тариката накшбанди.

Anahtar Kelimeler

Шейх, Тарикат, Религия ислам, аль-Шафи, аль-Маликия, аль-Ханибила, Мезхеб Ханафи, Братство суфизма

Kaynakça

• 1. Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. – М., 1972. –316 с.
• 2. Ислам. Энциклопедия. –Алматы: Қазақ энциклопедия Бас редакциясы, 1995. –287 б.
• 3. Кенжетай Д. Зайырлы ел – қайырлы ел. – Астана, 2017. – 392 б.
• 4. Жандарбек З. Ясауи жолы және қазақ қоғамы. Ғылыми-зерттеу. – Алматы: Ел-шежіре, 2006. ¬–256 б.
• 5. Бартольд В.В. Сочинения.Т.VI. M., 1965.
• 6. Оңтүстік Қазақстан. – 29 қазан 2016 ж.
• 7. Жас Алаш республикалық газет. – 22 қаңтар 2019 ж.
• 8. Жас Алаш республикалық газет. – 12 ақпан 2019 ж.
• 9. Қазақстан Республикасының Конституциясы. ¬–32 б.
• 10. Жүсіпұлы Сайдақ қожа. Жүзге кірмейтін қазақ рулары// Қазақ шежіресі (ғылыми дәйектер мен шежірелік мәліметтер негізінде жасалған). –Алматы: Атамұра,1994. ¬ – 95-107 б.
• 11. Зайнуддинов Д.Р. Арабоязычные источники по истории Золотой Орды: анализ переводов В.Г. Тизенгаузена// Золотоордынская цивилизация. Сборник статей. Вып.3. Казань: Изд-во «Фэн» АН РТ., 2010. – 252 с.
• 12. История Казахстана в арабских источниках. Т.1-2. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из арабских сочинений, собранные В.Г.Тизенгаузеном. Переработанное и дополненное издание. Алматы. 2005. 721 с.
• 13. Ходжсон М. История ислама: исламская цивилизация от рождения до наших дней. Перевод с английского А.Н.Гордиенко, И.В.Матвеева, Н.В.Шевченко, М.: ЕКСМО, 2013. 1088с.