Türkçe Kalıp Sözlerdeki Örtmecelerin Duygusallığı

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 2, 45 - 52, 15.07.2025

Gönül Söyler

https://doi.org/10.52704/bssocialscience.1561293

Öz

Dil, bir varlık veya kavramı toplumun uzlaşılarına dayalı olarak başka nesne veya kavramla anlatmamızı sağlayan en etkili iletişim aracıdır. Sosyal çevremizle sağlıklı yaşamımızı sürdürebilmemiz için iletişimimizde toplumsal örtmeceleri yerinde kullanmamız gerekmektedir. Toplumun inanç, ahlaki değerler, örf, âdet, tabiat olayları, salgın hastalıklar gibi sosyolojik yapısını rahatsız eden, toplum tarafından çirkin / sakıncalı görünen nesnelerin ve kötü çağrışımlar sunan kavramların, batıl inançların etkisini en aza indirip daha uygun ve terbiyeli daha yumuşak bir biçimde ifade ederek tepkiyi üzerine çekmeden güzel adlandırmalar yaparak olay veya nesnelerden bahsetmemizi sağlayan örtmece özelliği taşıyan kalıp ifadelerin doküman analizi ile başlayan bu çalışmada araştırmacıların çalışmalarına, tasniflerine değinerek tabu, örtmece, mental fiillerin alt başlığı olan duygu fiili hakkında bilgi verilerek Türkiye Türkçesinde kalıp sözlerde kullanılan örtmecelerin Şahin’in duygu fiilleri sınıflandırmasında kullandığı on iki alt başlığı çerçevesinde taşıdığı duygu değeri dikkate alınarak sınıflandırılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Örtmece , Tabu , Kalıp sözler , Örtmecedeki duygular

Sentimentality of Euphemisms in Turkish Phrases

Öz

Language is the most effective communication tool that allows us to express an entity or concept with another object or concept based on the consensus of the society. In order to maintain a healthy life with our social environment, we need to use social euphemisms appropriately in our communication. In this study, which started with the document analysis of the euphemisms that disturb the sociological structure of the society such as beliefs, moral values, customs, traditions, natural events, epidemics, objects that seem ugly / objectionable by the society and concepts that offer bad connotations, superstitions, which minimize the effect of superstitions and express them in a more appropriate and decent and softer way, allowing us to talk about events or objects by making beautiful names without drawing the reaction, By referring to the classifications of taboo, euphemism, mental verbs, it is aimed to classify the euphemisms used in Turkish Turkish phrases by taking into account the emotional value they carry within the framework of the twelve subheadings used in Şahin's classification of emotional verbs.

Anahtar Kelimeler

Euphemism , Taboo , Stereotypes , Emotions in euphemism

Kaynakça

• Aksan D. 2000. Her yönüyle dil analarıyla çizgi dilbilim. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, Türkiye, ss: 244.
• Aksan D. 2004. Türkçenin sözvarlığı. Engin Yayınevi, Ankara, Türkiye, ss: 256.
• Argunşah M, Boz F. 2022. 15. yüzyıl Anadolu Türkçesinde negatif temel duygu fiilleri. Uluslararası Beşerî Bil Eğit Derg, 8(17): 190-207.
• Ayırır İO. 2020. Türkiye Türkçesinde kalıp sözler: nezaket kuramı açısından edim bilimsel bir değerlendirme. Millî Folklor Derg, 16(126): 86-98.
• Bulut S. 2012. Anadolu ağızlarında kalıp sözler ve kullanım özellikleri. Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Ordu, Türkiye, ss: 282.
• Çabuk ÇA. 2015. Türkçede örtmece sözlerin oluşum yolları. MANAS Sos Araş Derg, 4(5): 136-160.
• Çelik C. 2011. Türkiye Türkçesinde örtmece ve tabu kelimeler. Yüksek Lisans Tezi, Doğu Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gazimağusa, KKTC.
• Demirci K. 2008. Örtmece (euphemism) kavramı üzerine. Milli Folklor Derg, (77): 21-34.
• Eker S. 2019. Çağdaş Türk dili. Grafiker Yayınları, İstanbul, Türkiye, ss: 584.
• Erol Ç. 2007. Türkiye Türkçesinde kalıp sözler üzerine bir inceleme. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, İstanbul, Türkiye, ss: 306.
• Freud S. 2002. Totem ve tabu (Çev. K. Sahir Sel). Sosyal Yayınlar, İstanbul, Türkiye, ss: 240.
• Fromkin V, Rodman R, Hyams N. 2009. An introduction to language. Wadsworth Cengage Learning. Harcourt Brace College Publishers, Washington, US, ss: 321-322.
• Gökdayı H. 2008. Türkçede kalıp sözler. Bilig Derg, 44: 89-110.
• Gökdayı H. 2020. Türkçede kalıp sözler. Kriter Yayınevi, Ankara, Türkiye, ss: 316.
• Güngör A. 2006. Tabu-örtmece (euphemism) sözler üzerine. Atatürk Üniv Türkiyat Araş Enst Derg, 29: 69-93.
• Hengirmen M. 2009. Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü. Engin Yayınevi, İstanbul, Türkiye, ss: 448.
• Hirik E, Çolak T. 2017. Türkçe mental fiillerde çok katmanlılık. IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, 26-28 Nisan, Niğde, Türkiye, ss:261-268.
• Hirik E. 2018. Türkiye Türkçesinde mental fiiller. Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, Türkiye, ss: 266.
• Karabulut F, Ospanova G. 2013. Örtmece sözlerin mantığı: Kazak Türkçesi ile Türkiye Türkçesinde karşılaştırmalı model analizi. Uluslararası Türkçe Edeb Kült Eğit Derg, 2(2): 122-146.
• Khanfar AM. 2012. Euphemism in Arabic: typology and formation. J College Arts Univ Basrah, 61(1): 1-39.
• Kılınç E. 2024. Irk Bitig’de duygu fiilleri. Korkut Ata Türkiyat Araş Derg, 14: 495-514.
• Killi G. 2006. Hakas Türkçesinde tabu sözler ve örtmece. Modern Türklük Araş Derg, 3(3): 50-65.
• Koç A. 2010. Hastalık isimlerinde örtmece. Türk Dünyası Araş Derg, 188: 76-82.
• Murçak C. 2023. Yaşar Kemal’in romanlarında mental fiiller. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Samsun, Türkiye, ss: 219.
• Özavşar R. 2019. Hayvan adlarınında duygu değeri: atasözleri ve deyimler. Türk İslam Dünyası Sos Araş Derg, 6(20): 183-204.
• Özsoy İ. 2019. Millî kültür teması metinlerindeki tematik kelimelerin duygu değeri üzerine bir araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı, Ankara, Türkiye, ss: 100.
• Sis N, Gökçe B. 2009. Gülten Dayıoğlu’nun çocuk öykülerinde yansımalar ve kalıp sözler. Turkish Stud, 4(3): 1975-1989.
• Şahin S. 2012. Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller. Uluslararası Türkçe Edeb Kültür Eğit Derg, 1(4): 45-62.
• Şahin S. 2013. Eski Türkçede duygu fiilleri. Mustafa Arslan (Ed.) Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi, 17-19 Mayıs, Saraybosna, Bosna Hersek, ss: 341-349.
• Şahin S. 2019. Türkmen Türkçesinde ölümle ilgili örtmece sözler. Kesit Akad Derg, 5: 52-59.
• Şaş AK. 2023. Türkiye Türkçesinde deyimleşmiş birleşik duygu fiilleri. Korkut Ata Türkiyat Araş Derg, 10: 602-631.
• Tanyu H. 1984. Totem, totemizm ve tabu üzerinde yeni araştırmalar. Ankara Üniv İlahiyat Fak Derg, 26(1): 155-172.
• URL1: https://sozluk.gov.tr/ (erişim tarihi: 10 Ağustos 2024).
• URL2: https://www.atasozlerianlamlari.com/Harf/T-22/Atasozu/tesbihte-temsilde-hata-olmaz/ (erişim tarihi: 10 Ağustos 2024).
• Üstüner A. 2009. Örtmece sözlerle ilgili terimler. Turkish Studies Int Period Lang Literat History Turkish or Turkic, 4(8): 166-176. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.946
• Vardar B. 2002. Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multilingual Yayınları, Ankara, Türkiye, ss: 216.
• Yaman H. 2022. Anadolu ağızlarında kadınlarla ilgili tabu ve örtmecelerin kültür dilbilimsel açıdan incelenmesi. Disiplinler Arası Dil Araş Derg, 5: 92-106.
• Yazıcı Okuyan H. 2006. Türkçenin sözvarlığı açısından Fakir Baykurt’un romanları. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dilbilim Ana Bilim Dalı, Ankara, Türkiye, ss: 402.
• Yıldız H. 2016. Eski Uygurcada mental fiiller. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Ankara, Türkiye, ss: 552.
• Yıldız M. 2022. Friday cannot be black!: Euphemizing a religious taboo through translation. Rumelide Dil Edeb Araş Derg, 26: 1117-1128. https://doi.org/10.29000/rumelide.1074530