VESAYET MEKTUPLARI: 1950 ve 60'lı Yıllarda Türk ve ABD Sendikacıları Arasındaki Yazışmalar

Yıl 2010, Cilt: 2 Sayı: 25, 65 - 108, 01.01.2010

Aziz Çelik

Öz

1950’lı yıllarda başlayan ABD sendikacılığının Türkiye’ye yönelik ilgisi, 1960’lı yıllarda artarak devam etti. Dahası ABD sendikacılığı 1960 yıllarda Türkiye sendikacılığı üzerinde ciddi bir etki alanı elde etti. DP döneminde Türk-İş’in ICFTU üyeliğine izin verilmese ve uluslararası sendikal ilişkiler ağır bir kısıtlamaya tabi tutulsa da, Türk sendikacılar ile ABD’li sendikacılar arasında 1950’lerin başlarından itibaren sık sık yazışmalar yapıldı. 1960’larda ise Türk-İş ile AFL-CIO ve AID arasında yoğun ilişkiler yaşandı. Bu tebliğde ele alacağımız yazışmalar, aralarında Şaban Yıldız, Seyfi Demirsoy ve Rıza Kuas’ın da yer aldığı Türk sendikacılarla, aralarında George Meany, Jay Lovestone ve Irving Brown gibi soğuk savaşta ABD dış politikasında da önemli roller oynamış AFL-CIO’nun tanınmış isimleri arasında yapıldı. Bu çalışmada, kongre davetlerinden, Türkiye’deki sendikal durumu anlatan mektuplara, övgü mektuplarından kişisel isteklere, bilgi ihtiyacından yardım isteklerine, Noel kutlamalarından şikayet mektuplarına kadar çok geniş bir yelpazeye yayılan bu mektupların değerlendirmesi yapılacak. Mektupların biçimsel özellikleri, metin analizi, arka planı ile mektuplarda kullanılan söylem ve ifadeler irdelenerek mektupları yazanların sendikal ve kişisel dünyaları ile mektupların yazıldıkları dönemin özelliklerinin anlaşılması hedeflenmektedir. Bugüne değin bilinmeyen bu mektuplar, Türkiye-ABD sendikal ilişkilerine başka bir pencereden bakmamıza olanak sağlayacaktır. Türk-İş’in 1950 ve 1960’lı yıllara ilişkin arşivleri yok edildiği için Türkiye’de bulmanın neredeyse imkansız olduğu bu mektuplar ABD arşivlerinden sağlanmıştır. AFL-CIO’nun arşivlerinde yer alan bu yazışmalar dönemin sendikacılarının kişisel özellikleri yanında bir dönemin sendikal ilişkilerinin arka planının daha net görülmesine de yardım edecektir. Dahası bu mektuplar Türkiye ve ABD sendikacıları arasındaki ilişkilerin eşit ilişkiler olarak kurulmadığını ve Türk sendikacıların ABD’li sendikacı ve sendikal örgütleri üstleri olarak algıladığını göstermektedir. Mektuplar soğuk savaş sendikacılığı ve ABD sendikacılığın müdahaleleri açısından da önemli ip uçları sunuyor

Anahtar Kelimeler

Sendikacılık, ABD Sendikacılığı, Türk-İş, AFLCIO

Paternalistic Letters: Correspondences Between Turkish and US Trade Unionists During 1950’s and 60’s

Öz

The US trade unionism’s interest towards Turkey that occurred in 1950’s continued increasingly in 60’s. Moreover, the Turkish trade unionism came under the influence of the US trade unionism profoundly in 1960’s. In 1950’s, DP rule did not allow Turk-Is to become a member of ICFTU and restricted Turkish trade unions’ international relations severely. Against all difficulties, Turkish and US trade unionists corresponded even in early 50’s. In 1960’s, it was established intensive relations between Türk-İş and AFL-CIO. Letters we explore in this essay corresponded between Turkish trade unionists including Seyfi Demirsoy and Rıza Kuas; and the US trade unionists including George Meany, Jay Lovestone and Irvin Brown, who were AFL-CIO’s major figures and played crucial role in terms of US foreign policy during the cold war. In this essay, these letters, which extended in a wide range including letters about the Turkish trade unionism, complimentary letters, personal demands, information, Noel's cards and complaint letters, etc. are analysed. Since there are no archival sources regarding 50’s and 60’s in Türk-İş, many letters have been supplied from the US archives. In order to understand the specifications and trade union approaches of the period we will try to make content, background and discourse analysis. The correspondences have been unknown up to now may contribute discussions on the Turkish-US trade union relations. Moreover, the correspondences show that the relations between Turkish and US trade unionists were not equal and Turkish trade unionists were subordinated to their US correspondents. The correspondences also gave new tangible clues in terms of the cold war trade unionism and interventions of the US trade unionism

Anahtar Kelimeler

Trade unionism, US trade unionism, Türk-İş, AFL-CIO

Kaynakça

• Amerikan İşçi Hareketinin Tetkiki (1964). Türk-İş Yayınları No 27, Ankara: Şark Matbaacılık.
• Aral, Fahri (tarihsiz). Rıza Kuas-Bir İşçi Liderinin Hikâyesi. İstanbul: Lastik-İş Yayını.
• Aras’tan Bay ve Bayan Brown’a, 18 Kasım 1951, RG18-004 Box 36, Folder 14.
• Aras’tan Brown’a 3 Kasım 1951, RG18-004 Box 36, Folder 14.
• Aras’tan Brown’a, 26 Şubat 1953, RG18-004 Box 36, Folder 14.
• Aras’tan Green’e, 30 Ağustos 1952, RG18-004 Box 36, Folder 14.
• Asutay, Burhanettin (1961). Türkiye de Bir Amerika Olabilir, İzmir: İstiklal Matbaası, İzmir.
• Beichman, Arnold. (1990). “Jay Lovestone, RIP-obituary”. 1 Nisan 1990.
• Boel, Bent (2003). The European Productivity Agency and Transatlantic Relations 1953-1961. Copenhagen: Museum Tusculanum Press 2003.
• Boris Shiskin’in Wilton Katz’a 3 Şubat 1951, (Gizli), GMMA RG13-001 Box 12 Folder 9.
• Boris Shiskin'e 13 Temmuz 1950 tarihli mektup, (Gizli), GMMA RG13-001 Box 12 Folder 8.
• Britanya Brüksel Elçiliği Yazısı, 16 Ekim 1952, TNA FO 371/101897.
• Britanya İzmir Konsolosluğundan Ankara Büyükelçiliğine, 7 Temmuz 1953, (Gizli), TNA FO 371/107597.
• Britanya Ankara Büyükelçiliğinden Çalışma Bakanlığı’na, 11 Haziran 1966, TNA LAB 13/2169.
• Brown, Irving.(1951) “Trade Union Mission to Turkey”, GMMA RG18-004 Box 36 Folder 16.
• Brown’dan Aras’a, 3 Kasım 1951, GMMA, RG18-004, Box 36, Folder 14.
• Buhle, Paul.(1999). Taking Care of Business, Samuel Gompers, George Meany, Lane Kırkland, and the Tragedy of American Labor. New York: Montly Review Press, 1999.
• Burdon’dan Kuas’a, 21 Mart 1963. TÜSTAV Lastik-İş Koleksiyonu.
• Busch, (Gary K) ile e-posta yazışması. 11 Nisan 2009. (eski UAW Uluslararası İlişkiler Birimi Müdürü)
• Çelik, Aziz. (2009). “Vesayetten Siyasete Türkiye’de Sendikacılık: Parti-Devlet İlişkileri (1946-1967)”. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Demirsoy, Seyfi. “Bizden Söylemesi”, Türk-İş dergisi, Sayı 6, Ağustos 1963.
• Demirsoy’da Meany’ye, 2 Ekim 1963, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Demirsoy’da Meany’ye, 20 Mart 1965, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Demirsoy’dan Brown’a, 18 Ağustos 1961, GMMA RG18-004, Box 36, Folder 14.
• Demirsoy’dan Brown’a, 30 Kasım 1961, RG18-004, Box 36, Folder 14.
• Demirsoy’dan Kirsch’e, 23 Temmuz 1969. GMMA, RG18-001, Box 6, Folder 15.
• Demirsoy’dan Kirsch’e, 28 Eylül 1967, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 15.
• Demirsoy’dan Lovestone’a, 2 Şubat 1953. GMMA RG18-004 Box 36 Folder 16.
• Demirsoy’dan Meany’ye, 16 Eylül 1963, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Demirsoy’dan Meany’ye, 2 Ekim 1963, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Demirsoy’dan Meany’ye, 20 Mart 1965, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Demirsoy’dan Meany’ye, 30 Aralık 1963. GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Demirsoy’dan Meany’ye, 8 Şubat 1968. GMMA, RG18-001, Box 6, Folder 15.
• Demirsoy’dan Meany’ye, Ölen Astronotlar İçin Taziye, GMMA, RG18-001, Box 6, Folder 15.
• Demokrat Partinin İstanbul İl Kongresinin 3.üncü günkü zabtı, 19 Ocak 1948, BCA CHPK 490.01.437.1814.1.
• Denizel’den Ross’a, 13 Şubat 1963. GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Dimitır Şişmanov. (1990). Türkiye İşçi ve Sosyalist Hareketi Kısa Tarih (1908- 1965), İkinci Baskı, İstanbul: Belge Yayınları.
• Edwards’tan Brown’a 14 Şubat 1967, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 15.
• Erakalın (Avni) ile görüşme, İstanbul: 3 Mart 2007.
• Etöz, Zeliha.(2002). Sanduktan Sendikaya, Tek Gıda-İş’in Hikâyesi. Ankara: Tek Gıda-İş Yayınları.
• Gallin, Dan. “Funeral Speech for Charles Levinson, 26 Ocak 1997”, www.globallabour.info/en/2006/10/10/funeral_speech_for_charles_lev.html.
• Güngör, Fatih.(1994). “ Türk-İş ve Uluslararası İlişkiler”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hart’tan Meany’ye 14 Aralık 1966, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Herling, John. “Background re Turkish Labor Party and DISK”, GMMA RG18- 001 Box 6 Folder 15.
• History and Structure of Turkish Unions”, 1963, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Hürbilek, Sayı 93, 28 Nisan 1950.
• İleri, Rasih Nuri (derleyen).(2003). Kırklı Yıllar-4, 1947 TKP Davası, İstanbul: TÜSTAV Yayınları.
• İnan, İsmail, Temsilciler Meclisi Hal Tercümesi. TBMM Genel Sekreterliği Genel Evrak ve Arşiv Müdürlüğü.
• İstihbarat Raporu, BCA 030 01 68 429 14.
• İşçi Hakkı, “İ. Brovv’un [Brown] raporu ve ifade ettiği tehlike”. Sayı 7, 16 Ağustos 1951.
• Işıklı, Alpaslan. (1979). Sendikacılık ve Siyaset, İstanbul: Birikim Yayınları.
• Karacagil (Tevfik Nejat) ile görüşme, 2008.
• Kirsch’ten Demirsoy’a, 13 Aralık 1967. GMMA RG18-001 Box 6 Folder 15.
• Kirsch’ten Demirsoy’a, 23 Ocak 1967, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 15.
• Kirsch’ten Demirsoy’a, 29 Aralık 1966, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Kirsch’ten Lovestone’a, 29 Ağustos 1967, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 15.
• Koç, Yıldırım. (1986). Türk-İş Neden Böyle? Nasıl Değişecek? İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Koç, Yıldırım. (2005). Batılı İşçi Sömürüye Ortak. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Kuas, Rıza. Millet Meclisi Hal Tercümesi, TBMM Genel Sekreterliği Genel Evrak ve Arşiv Müdürlüğü.
• Kuas’tan AFL-CIO’ya, 8 Haziran 1962. TÜSTAV Lastik-İş Koleksiyonu.
• Kuas’tan Burdon’a, 8 Mart 1963. TÜSTAV Lastik-İş Koleksiyonu.
• Kuas’tan Levinson’a, 20 Mayıs 1965, TÜSTAV Lastik-İş Koleksiyonu.
• Küçük ve (Fevzi) Baştürk’ten Kirsch’e, 9 Ekim 1967, GMMA RG18-001 Box 6 Folder 15.
• Lovestone’dan Demirsoy’a, 26 Eylül 1967, GMMA, RG18-001 Box 6 Folder 15.
• Makal, Ahmet (2002). Türkiye'de Çok Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1946- 1963. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Meany, George. Social Aspect of Economic Development-The Role of Free Trade Unions. Message from George Meany, President AFL-CIO to Economic and Social Studies Board in İstanbul. Delivered by Seyfi Demirsoy. August, 4, 1963. GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Millen, Bruce H. “Factions of the Turkish labor movement differ over political role”. Monthly Labor Review. June 1969, Vol. 92, Issue 6.
• Milliyet, 21 Ekim 1957.
• Morgan, A Covert Life, Jay Lovestone- Communist, Anti-Communist, and Spymaster, New York: Random House, 1999.
• Munck, Ronaldo. (2002). Emeğin Yeni Dünyası, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• National Review, (the). 7 Nisan, 1989.
• Özgüneş’ten Brown’a, 11 Kasım 1951. RG18-004 Box 36, Folder 14.
• Öztürk, Kenan. (2004). Amerikan Sendikacılığı ve Türkiye, İlk İlişkiler, AFL- CIO’nun Avrupa temsilcisi Irving Brown ile Söyleşi. İstanbul: TÜSTAV Yayınları.
• Pamukçu (Sina) ile görüşme, 24 Ekim-6 Kasım 2007.
• Rathbun, Ben.(1996). The Point Man, Irving Brown and the Deadly Post-1945 Struggle for Europe and Africa. London: Minerva Press.
• Report on America and San Francisco Adress, (Mehmet İnhanlı ve İsmail Aras tarafından hazırlanan rapor), 25 Ekim 1951, GMMA RG18-004 Box 36 Folder 15.
• Sosyal Adalet, “Sendikacı Şaban Yıldız Amerikaya Gitmeyi Reddetti”, Sayı 16, Temmuz 1965.
• Sosyal Adalet, 23 Nisan 1963, Sayı 6.
• Şişmanov, Dimitır.(1990). Türkiye İşçi ve Sosyalist Hareketi-Kısa Tarih (1908-1965). Hazırlayan: Ayşe ve Ragıp Zarakolu. İkinci Baskı, İstanbul: Belge Yayınları, 1990.
• Taft, Philip.(1959). The A. F. Of L. From the Death of Gompers to the Merger. New York: Harper and Brothers, Publishers, 1959.
• Tetey’den Brown’a GMMA, RG18-004, Box 36, Folder 14.
• Türk-İş dergisi, Sayı 1, 15 Mart 1963.
• Türk-İş dergisi, Sayı 109, Şubat 1974.
• Türk-İş dergisi, Sayı 6, Ağustos 1963.
• Türk-İş Yönetim Kurulu 5. Dönem 3. Oturum Toplantı Tutanağı. (1965). Çoğaltma, 20 Mayıs 1965; TÜSTAV Lastik-İş Koleksiyonu.
• Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi. (1996). Cilt 1. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.
• Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi (1996) Cilt 2. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.
• Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi (1998). Cilt 3. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.
• USAID, Directory of Participant Turkey-United States 1949-1971.
• Yıldız, Şaban (1998). “Türk-İş'in Kuruluşu ve Bazı Gerçekler”, Sosyalizm ve Toplumsal Mücadeleler Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yıldız, Şaban-Şükran Kurdakul. (1966). Sosyalist Açıdan Türk-İş Yargılanıyor, İstanbul: Ataç Kitabevi.
• Yıldız’dan Brown’a, 14 Ekim 1954, GMMA, RG18-004, Box 36, Folder 14.
• Yıldız’dan Brown’a, 15 Temmuz 1961. GMMA RG18-001 Box 6 Folder 16.
• Yıldız’dan Brown’a, 28 Mayıs 1952, GMMA RG18-004 Box 36 Folder 14.
• Yıldız’dan Brown’a, Tekstil İşçileri Gecesi Davetiyesi, GMMA, RG18-004, Box 36, Folder 14.
• Yıldız’dan Lovestone’a, 14 Şubat 1953, GMMA RG18-004 Box 62 Folder 6.
• Yön, Sayı 160, 22 Nisan 1966.
• Yön, Sayı 170, 1 Temmuz 1966.