İSLÂM MEZHEPLERİ TARİHİ AÇISINDAN DİNİ DÜŞÜNCENİN GEÇİRDİĞİ EVRELER

Yıl 2002, Cilt: 6 Sayı: 1, 195 - 208, 15.06.2002

Metin Bozkuş

Öz

Din bilimleri alanında bugüne kadar yapılan sistemli araştırmalarda, genellikle
dinin mitoloji, doktrin, teoloji v.s’den oluşan teorik yönü ile uygulama yönünü
oluşturan ibadet boyutu üzerinde durulduğu halde dinî hayatın bir diğer yönünü
oluşturan fert ve cemaat yapısı üzerinde yeteri kadar durulmamıştır. Oysa
günümüzde din-insan ilişkisinin giderek ön plana çıktığı ve ilgiyle izlendiği
görülmektedir. Zaten bu iki fenomenin birbirine karşı tamamen ilgisiz kalmaları
düşünülemez. Çünkü dinin öğesi fert ve insandır. Toplum değildir. Dolayısıyla din ile
insan arasında doğrudan bir ilişki olduğu halde, din-toplum veya cemaat arasında
dolaylı bir ilişki vardır. Ancak din-insan arasındaki ilişkinin niteliği ve kapsamıyla ilgili
farklı görüşler ileri sürülmüştür. Her dinin gerek teoride ve gerekse uygulamada
insana yaklaşımı farklı olmuştur. Her din kendi akidesine uygun olarak bu ilişkiyi
belirlemektedir. Bu bağlamda, din-insan ilişkisini ele alan sosyal bilimciler, dinî
olayları, olguları ve değişimleri farklı şekillerde açıklamışlardır. Bir kısmı indirgemeci
bir yaklaşımla, bunları insanda meydana gelen öteki olgular ve değişimlerin bir
sonucu şeklinde görmüş, bir kısmı bunları beşerî, tarihî, toplumsal ve kültürel
çerçevesinden adeta bağımsız, dini sadece metafizik âleme bağlayan teolojik bir
yaklaşım sergilemiş, bir kısmı ise, objektif bir sosyolojik perspektiften hareketle dinî
olayları yorumlamıştır. Yani bu ilişkinin fıtriliği ve yaygın bir sosyal olgu olduğu
gerçeği çoğu zaman göz ardı edilmiştir. Bu nedenle dinî düşünce ile toplumsal
fenomenlerin oluşumlarını tarihî süreç içinde incelemek gerekiyor. Hiçbir din, din
anlayışı olarak kendi içinde organize olmuş, kurumsallaşarak sosyolojik bir şahsiyet
haline gelmiş mezhep, tarikat ve cemaat oluşumuna imkan tanımaz. Dolayısıyla
tarihte oluşan mezhep, tarikat ve cemaat gerçeği, dini gerekler değil, toplumsal
gerçeklerdir. Ancak, mezhepten maksat, tek tek her ferdin din anlayışı ve
görüşünden bahsediyorsak, bu noktada din buna imkan tanır; hatta teşvik eder.
Fakat mezhep ve tarikat gibi, ferdin dinle doğrudan ilişkisini zedeleyen üçüncü bir
etken dinin özüne uygun değildi

Anahtar Kelimeler

Din, mezhep, fırka, toplum, insan

Kaynakça

• Cibril Hadisi’nde, Cebrail Aleyhisselam’ın Peygamber Efendimizden şunları sorduğu rivayet edilmiştir:
• Cebrail: “Söyle bana iman nedir?” diye sordu. Peygamberimiz de: “Allah’a, meleklerine, kitaplarına,
• peygamberlerine, ahiret gününe, kadere hayır ve şerrin Allah’tan geldiğine iman etmendir.” dedi. Cebrail:
• “söyle bana İslâm nedir?” diye sordu. Peygamberimiz de: “Allah’a ibadet etmen. Ona hiçbir şeyi şerik
• koşmaman, farz namazı ikame etmen, farz olan zekatı vermen ve Ramazan’ı tutmandır.” dedi. Bkz. Müslim,
• Kitabu’l-İman, 1; Tirmizi, Sünen, V, 8-9. 6
• Bkz. Muhammed Tavit et-Tanci, “İslâm’da Hilafet ve Mezheplerin Doğuşu” der: Prof. Dr. İsmail Yakıt,
• Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat FakültesiDergsi Isparta, l995, I, 45-49; Sönmez Kutlu, “İslam
• Düşüncesinde Tarihsel Din Söylemleri Olgusu” İslamiyet IV (2001), SAYI.4, S. 15-36