İSTEM DEĞİŞİMİ VE TEGİ EDATININ İSTEM ÇERÇEVESİNDEKİ DEĞİŞİMLERE ART ZAMANLI BİR BAKIŞ

Yıl 2021, Cilt: 2 Sayı: 2, 161 - 176, 15.06.2021

Neslihan Karacan

Öz

İstem, yönetim kapasitesi olan sözcüklerin cümlede anlamsal
olarak doygunluğa ulaşması için istediği tamlayıcıların
sayısı, türü ve bu tamlayıcıların yüklendiği anlamsal rolleri
kapsayan bütüncül bir kavramdır. Bir sözcüğün istem
çerçevesi, kimi zaman çeşitli sebeplerle değişebilir.
Sözdiziminde yönetici öge olarak ortaya çıkabilen edatlar
istem yüklü sözcüklerden biridir. Çalışmada istem değişimi
kavramı üzerinde durulmuş, edatların istem değişimi art
zamanlı bir bakışla açısıyla değerlendirilmiştir. Edatların
istem değişiminde, Eski Türkçenin dönemleri arasındaki
farklar tegi edatı ile örneklendirilmeye çalışılmıştır. Edatın
istem değişimi, bütüncül olarak mantıksal, söz dizimsel ve
anlamsal düzeylerde incelenmiştir. Anlamsal istem
değişimlerinin tespitinde, anlamsal rol ve anlamsal sınırlılık
kategorilerinden yararlanılmıştır. Mantıksal ve söz dizimsel
istem değişimlerinin anlamsal isteme etkileri ortaya
konmuştur. Edatların dil bilgisel sözcükler olması yönü ile
Eski Türkçenin dönemleri arasındaki bu dil bilgisel
görevlerinin değişimine istem değişimlerinin etkisi olduğu
görülmüştür. Dönemler arasında artan ve azalan bu istem
tercihleri onun anlamsal yapısının yanı sıra işlevsel yapısında
da farklar ortaya koyduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstem, istem değişimi, edat, tegi edatı, art zamanlı istem, Eski Türkçe

VALENCY CHANGE AND A DIACRONIC OVERVIEW AT CHANGES IN THE VALENCY FRAME OF TEGİ POSTPOSITION

Öz

Valency is an integrated notion comprising number of the
required complements, their kinds and semantic roles that
these complements have in order to make the words with the
domination capacity reach contentedness in the clause
holistically. The valency frame of a word may sometimes
change due to various reasons. Postpositions that can come
out as a governing item in syntax are one of the words with
the valency potential. In this study valency change notion is
emphasized, and the valency change of postpositions have
been evaluated through a diachronic overview. In the valency
change of postpositions, the differences amongst the Old
Turkic periods have been exemplified through tegi
postposition. The valency change of postposition has been
studied in logical, syntactical and semantical aspects
holistically. The semantic role and semantic restriction
categories have been benefitted for determining semantic
valency change. The effects of logical and syntactic valency
change on semantic valency have been presented. It has been
identified that valency change is effective on the changes of
grammatical functions amongst the Old Turkic periods of the
postpositions. It has been founded out that these increasing
and decreasing valency preferences amongst the periods
reveal differences in its functional structure beside its sematic
structure.

Anahtar Kelimeler

Valency, valency-change, postposition, postposition of tegi, diacronic valency, Old Turkic.

Kaynakça

• Arı Özdemir, Tuba (2012). Gagauz Türkçesinde İstem, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Atacık, Dursun Ahmet (2008). Türkiye Türkçesinde İstem- Valenz, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Aydın Özkan, Işıl (2017a). “Türkçede İstemi Artıran Biçimbilgisel Kategoriler”, The Journal of Academic Social Science Studies, S.60, s.183-195.
• Aydın Özkan, Işıl (2017b). “Türkçede İstemi Değiştiren Anlamsal Süreçler”, International Journal of Language Academy, 5/4 Ağustos, s.33-46.
• Aydın Özkan, Işıl (2018a). Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem, Ankara: Gece Akademi.
• Aydın Özkan, Işıl (2018b). “Türkçede İstemi Azaltan Biçimbilgisel Süreçler”, Turkic Linguistics and Philology, S. 1/1, s.17-25.
• Barlas, Süleyman (2015). Kırgız Türkçesinde İstem (Valenz), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı.
• Baytürk, Ferhat (2015). Türkmen Türkçesinde Fiillerin İstemi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Boz, Erdoğan (2018). “Sözlükler İçin Yeni Bir Dilbilgisel Bilgi Önerisi: İlgeçlerin Atadıkları Biçimbirimler”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 7(2), s.749-758.
• Clauson, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, London: Oxford University Press.
• Çetinkaya, Cüneyt (2012). Kazak Türkçesinde Fiilin İstemi: Valenz, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Çiçekli, Hanife (2013). Azerbaycan Türkçesinde Fiillerin İstemi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Çimen, Feyzi (2009). Özbek Türkçesinde İstem (Valenz). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Demirbilek, Salih (2008). “Tegi Edatı ve Türevleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Vol. 1/2 Winter, s. 94-101.
• Dixon, Robert M. W. 2000. “A Typology Of Causatives: Form, Syntax And Meaning”, (Edit: R. M.W. Dixon ve Alexandra Y. Aikhenvald) Changing Valency: Case Studies in Transitivity, Cambridge: Cambridge University Press, s. 30-83.
• Doğan, Nuh (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Samsun, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Doğan, Nuh (2014). “Çok İşlevlilik Açısından Türkçe Edatların Söz Dizimsel ve Anlam Bilimsel Yapısı”, Dil Araştırmaları Dergisi, S. 15 Güz, s.105-119.
• Doğan, Nuh (2017). “Türkçede İstem Değiştirimi I: Ettirgenleştirme”, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6/ 14, s. 193-214.
• Doğan, Nuh (2018). “Türkçede İstem Değiştirimi II: Edilgenleştirme”, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 7/17, s. 177-196.
• Epps, Patience (2010). “Linking Valence Change And Modality: Diachronic Evidence From Hup (Amazonia)”, International Journal of American Linguistics, Vol. 76/3, s. 335–356.
• Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara, TDK.
• Gabain, Annamarie (1988). Eski Türkçenin Grameri (çev.:Mehmet Akalın), Ankara: TDK.
• Golzar, Habib Abdi (2016). Türkçe Fiillerde İstem (Ettirgen Yapılarda), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Gümüşatam, Göksel (2014). “Türkiye Türkçesi Ağız Sözlüklerinin Hazırlanmasında İstem (Valenz) Verilerinin Gerekliliği Üzerine”, Turkish Studies, Vol. 9/6 Spring, s. 419-439,
• Hacıeminoğlu, Necmettin (2015). Türk Dilinde Edatlar, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Haspelmath Martin ve Thomas Müller- Bardey (2001). “Valence Change”. https://www.eva.mpg.de/fileadmin/content_files/staff/haspelmt/pdf/2005val.pdf (09.12.2020)
• Hirik, Seçil (2019). “Türkçede Çekim İlgeçlerinin İstem Değişikliğine Art Zamanlı Bakış”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C. 12, S: 26, s. 449-467.
• Kadıoğlu, İrem (2020). Altı Temel Fiilin Tarihi Türk Lehçelerindeki İstemsel Durumu, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Kara, Alper (2011). Uzun Kervan Romanı (Dionis Tanasoğlu) Metin- Tercüme ve Gagavuz Türkçesinde Fiil İstemleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Karaca, Oktay Selim (2011). Kazak Türkçesinde Fiil İstemleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2005). Türk Dili Üzerine Araştırmalar. C. 2, Ankara: TDK,
• Korkmaz, Zeynep (2018). Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları. Ankara: TDK.
• Lopatková, Markéta ve Jarmila Panevová (2006). "Recent Developments of The Theory of Valency in The Light of The Prague Dependency Treebank", Insight into Slovak and Czech Corpus Linguistics, (Edit. Mária Šimková), Bratislava, Slovakia: Veda, s. 83-92.
• Li, Yong-Song (2004). Türk Dillerinde Sontakılar, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 40.
• Özkan, Abdurrahman (1999). “Türkçede Fiil-Tamlayıcı İlişkisi ve Fiillerin İstem Değiştirmesi”, Arayışlar- İnsan Bilimleri Araştırmaları, S.1, ss.125-143.
• Tekin, Talat (2016). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: TDK.
• Tesnière, Luciène (2015). Elements of Structural Syntax (Çev.: S. K. Timothy Osborne), Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• Uzunboy, Halil (2008). Türkmen Türkçesinde İstem (Valenz). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Uzunkaya, Dilek (2020). Altun Yaruk Maitrisimit ve Huastuanift Örneğinde Eski Uygur Metinlerinde İstem ve Bağımlılık, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Denizli, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Wunderlich, Dieter (2015). “Valency- Changing Word- Formation”, (Ed. In Peter O. Müller, Ingeborg Ohnheiser, Susan Olsen & Franz Rainer), Handbook Word- Formation, Berlin/ Boston: De Gruyter Mouton, Vol. 3, 1424–1466.
• Yılmaz, Neslihan (2016). Tatar Türkçesinde Fiillerin İstemi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.