Şeyhülislâm Kemâl Paşazâde İbni Kemâl Dîvânı’nda Atasözleri, Deyimler ve Halk Söyleyişleri

Yıl 2020, Cilt: 25 Sayı: 25, 277 - 309, 30.12.2020

Zahide Efe

Öz

İçinde bulundukları topluma ait birçok unsuru şiirlerine malzeme yapan klasik Türk edebiyatı şairleri atasözü ve deyimlerden de geniş ölçüde istifade etmişler; hatta şiirde atasözü ve deyim kullanmayı divan şiiri geleneğinin bir parçası hâline getirmeyi başarmışlardır. Hemen hemen her şairin kişisel zevk ve üslupları doğrultusunda az veya çok kullanmış olduğu atasözü ve deyimlere yazmış olduğu şiirlerde yer veren şairlerden biri de Şeyhülislâm Kemâl Paşazâde’dir. Kaynaklarda bütün insanların müftüsü, insanların ve cinlerin müftüsü, Anadolu ve Rumeli’nin İbn-i Sina’sı gibi lakaplarla anılan ve sekiz yıl şeyhülislâmlık makamında bulunan Kemâl Paşazâde, Osmanlı devletinin yetiştirdiği en önemli âlimlerden biridir. Tefsir, hadis, fıkıh, tasavvuf, felsefe, tarih, dil ve tıp gibi pek çok alanda Türkçe, Arapça ve Farsça iki yüzün üzerinde eser veren Kemâl Paşazâde’nin klasik Türk edebiyatı alanında verdiği en önemli eserlerden biri Dîvân’ıdır. Şiirlerinde aşkı ve hikemî konuları ön planda tutan Kemâl Paşazâde’nin sade bir üslupla kaleme aldığı Dîvân’ı; atasözü, deyim ve halk söyleyişlerinin kullanımı açısından oldukça dikkat çekicidir. Kemâl Paşazâde Dîvânı’nda 30 civarında atasözü ile 300 kadar deyim kullanmıştır. Bu çalışmada tespit edilen atasözü, deyim ve halk söyleyişleri ile bunların ne kadar sıklıkla kullanıldıkları ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Şeyhülislâm Kemâl Paşazâde, Dîvân, Atasözü, Deyim, Halk Söyleyişi

Proverbs, Idioms and Folk Sayings in the Divan of Sheikh al-islam Kemal Pashazade Ibni Kemal

Öz

Classical Turkish literature poets, who used many facts belonging to the society they were in, as the subjects of their poems, also made extensive use of proverbs and idioms, and they even succeed in using proverbs and idioms in poetry to make it a part of the divan poetry tradition. Sheikh alislam Kemal Pashazade is one of the poets who included proverbs and idioms that almost every poet has used more or less in line with their tastes and styles. Kemal Pashazade, who was referred to as the mufti of all people, the mufti of people and jinn, Ibn-i Sina of Anatolia and Rumelia and held the position of Sheikh al-islam for eight years, is one of the most important scholars educated by the Ottoman state. One of the most important works of Kemal Pashazade in the field of classical Turkish literature which he has written over two hundred works in Turkish, Arabic, and Persian in many fields such as tafsir, hadith, fiqh, Sufism, philosophy, history, language, and medicine is his Divan. All the poems of Kemal Pashazade, which are written in a simple style by him, and which he prioritizes love and stories in his poems are quite remarkable in terms of the use of proverbs, idioms and folk expressions. Kemal Pashazade used around 30 proverbs and 300 idioms in his poems. In this study, his determined proverbs, idioms, and folk expressions, and how often they are used have been presented.

Anahtar Kelimeler

Sheikh al-islam Kemal Pashazade, Divan, Proverbs, Idioms, Folk Sayings

Kaynakça

• AKSOY, Ömer Asım 1988 , Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Cilt 1-2. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• ALBAYRAK, Nurettin 2009 , Türkiye Türkçesinde Atasözleri. İstanbul: Kapı Yayınları.
• ARSLAN, Sedanur Dinçer 2019 , Nev’î Divanı’nda Atasözleri, Deyimler ve Bunların Kullanımı Üzerine. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 3 2 , 253-277.
• ARSLAN, Üzeyir 2019 , “Kef Geçmek Deyimi Üzerine”, Vakıf İnsan Prof. Dr. Hikmet Özdemir Armağanı s. 154-172 . İstanbul: Kriter Yayınevi.
• ASLAN, Mustafa 2002 , “Nâzim Divanı’nda Atasözleri ve Deyimler”, Türk Dünyası Araştırmaları, Prof. Dr. Osman Nedim Tuna Hatıra Sayısı 139 , 53-66.
• ATSIZ, Nihal 1996 , “Kemal Paşaoğlu’nun Eserleri”, Şarkiyat Mecmuası, İstanbul 6 , 71-112.
• AYÇİÇEĞİ, Bünyamin 2018 , “Bağdatlı Rûhî’nin ö.1014/1605-1606 Gazellerinde Deyimler”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 38 , 163- 202.
• AYÇİÇEĞİ, Bünyamin 2019 , “Klasik Türk Şiirinde Kuş Kondurmak Deyiminin Anlam Çerçevesi”, ESTAD, 2 1 , 215-232.
• BATIİSLAM, Hanife Dilek 1997 , “Nedim’in Şiirlerindeki Atasözleri ve Deyimler”, Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Fuat Özdemir Anısı, 107- 123.
• BAYRAMOĞLU, Yusuf Okan 1996 , Ahmed Paşa Dîvânı'nda Atasözleri ve Deyimler, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BEYZADEOĞLU, Süreyya 1996 , “Divan Şiirinde Bir Deyim ‘Taş Yatur’”, Türk Edebiyatı, 55-56.
• CANIM, Rıdvan 2018 , Latîfî Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• COŞKUN, Ali Osman 1997 , “Kafzâde Fâizî Divanındaki Atasözleri ve Deyimlere Dair”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 10 , 69-80.
• ÇENELİ, İlhan 1973 , “Zâtî Dîvânı’nda Atasözleri ve Deyimler”, Türk Kültürü 123 , 153-158.
• ÇETİN, Kamile 2016 , “Mektep Sahibi Bir Şair Olarak Necâtî Bey”, Hikmet- Akademik Edebiyat Dergisi Prof. Dr. Mine MENGİ Özel Sayısı, 2 5 , 245-262.
• ÇETİN, Kamile 2020 “Sehî Bey Dîvânı’nda Deyimler ve Atasözleri”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi
• ÇETİNKAYA, Ülkü 2009 “Divan Şiirinde Çok Başlu Ziyade-Ser Deyimi Üzerine”, Turkish Studies, 4 2 , 226-245.
• DEMİREL, Mustafa 1996 , İbn-i Kemâl - Dîvân Tenkitli Metin, İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• DEMİRKAZIK, H. İbrahim 2013 , “El Arkası Yerde” Deyimi ve Bu Deyimin Divan Şiirindeki Kullanımı, Turkish Studies, 8 4 , 617-633.
• DERDİYOK, İ. Çetin 2012 , “Ru be-kafa Gelmek Deyimi Üzerine”, Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu 20-22 Ekim 2011 Bildirileri, Adana, s. 109-117.
• DEVRİM KALAYCI, Sevinç 2007 18. Yüzyıl Şairlerinden Sünbülzâde Vehbî Lutfiyye , Bosnalı Sâbit, Enderunlu Vâsıf ve Nedim’in Dîvân ve Mesnevilerinde Atasözleri ve Deyimler, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ERENOĞLU, Dilek 2007 , “Güvâhî’den Günümüze Atasözleri ve Deyimler”, Turkish Studies, 2 4 , 1150-1167.
• ERSOYLU, Halil 1983 , “Fatih’in Şiir Dilindeki Atasözü ve Deyimler”, Türk Dünyası Araştırmaları 24 , 173-183.
• EYÜPOĞLU, E. Kemal 1975 , On Üçüncü Yüzyıldan Günümüze Kadar Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler Cilt I-II , İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık.
• EYYÜP, Akman 2009 , “Necâtî Beyin Edebi Muhitleri”, I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu, 15-17 Nisan 2009, Ölümünün 500. Yılında Necâtî Beğ Anısına, Bildiri Kitabı s. 628-634 . Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• GÜLER, Zülfi 2011 , “Şeyh Gâlib Divanı’nda Deyimler”, e-Journal of New World Sciences Academy, 6 3 , 433-455.
• GÜRBÜZ, Mehmet 2012 , “Rezmî Divanı’nda Deyimler”, Turkish Studies, 7 1 , 1231-1267.
• İÇEL, Hatice 2004 , “Necatî Beg Divanı’ndaki Deyimler”, Türklük Bilimi 15 , 175-230.
• İPEK, Ali 1992 , “İhyâ Seyyid Yahyâ Divanı’nda Deyimler ve Atasözleri”, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakülteleri Dergisi, 7 2 , 73-80.
• KAÇAR, Mücahit 2010 . İbn-i Kemâl Dîvânı’nın İncelenmesi Nazım Bilgisi– Belâgat-Üslûp ve Dil Özellikleri-Muhtevâ . Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul
• KAPLAN, Yunus 2009 , “Sâbit’in Şiirlerinde Atasözleri, Deyimler ve Halk Söyleyişleri”, Turkish Studies, 4 4 , 599-635.
• KARAHAN, Abdülkadir 1980 , “Trabzonlu Figânî’de Atasözleri ve Deyimler”, Eski Türk Edebiyatı İncelemeleri s. 43-53 . İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• KARAVELİOĞLU, Murat Ali 2014 , “Divan Şiirinde ‘Bend Geçmek’, ‘Hurde Geçmek’ve ‘Kapı Geçmek’ Deyimleri Üzerine”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 31 , 175-204.
• KAVRUK, Hasan 2000 , “Cemâlî’de Atasözleri ve Deyimler”, I. Kütahyalı Şairler Sempozyumu, 4-5 Haziran 1998 s. 370 . Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi.
• KAYA, Bülent 2020 , “Bâkî Divanı’nda Atasözü ve Deyimler”, Asia Minor Studies, 8 1 , 403-417.
• KAYA, Bayram Ali 2011 , “Atasözleri ve Deyimlerin Divan Şiirinde Kullanımı ile Dîvânların Bu Söz Varlıklarımız Bakımından Önemi”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 6 , 11-54.
• KAYA, Bayram Ali 1999 , “Azmî-zâde Hâletî Dîvânı’nda Atasözleri ve Deyimler”, Türk Dünyası Araştırmaları, 118, 149-168.
• KAYA , Hasan 2018 , “Divan Şiirinde Kıl Kondurmamak Deyiminin Anlam Çerçevesi”, Bir Devr-i Kadîm Efendisi Prof. Dr. Tahir Üzgör’e Armağan s. 495-508 . Ankara: Yayınevi.
• KAYA, Hasan 2018 , “Divan Şiirinde “İş Asmak” Deyimi Üzerine”, Hikmet- Akademik Edebiyat Dergisi, Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan Özel Sayısı, 231- 243.
• KAYA, Hasan 2018 , “Divan Şiirinde Ayak Deri Deyiminin Anlam Özellikleri”, II. Uluslararası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Sempozyumu s. 668-674 . Çanakkale: Uluslararası Eğitim Araştırmacıları Derneği.
• KAYA, Hasan 2011 , “Emrî Divanı’nda Deyimler”, Divan Edebiyatı 6 , 55-130.
• KAYAOKAY, İlyas 2019 , “Osmanlı Edebî Metinlerinde “Diş Bilemek” Deyiminin Anlam Çerçevesi”, Vakıf İnsan Prof. Dr. Hikmet Özdemir Armağanı s. 475-495 . İstanbul: Kriter Yayınevi.
• KEKLİK , Murat 2019 , “Klasik Türk Şiirinde Yıldızlarla İlgili Deyimler”, Vakıf İnsan Prof. Dr. Hikmet Özdemir Armağanı s. 496-521 . İstanbul: Kriter Yayınevi.
• KEKLİK, Murat 2019 , “Klasik Türk Şiirinde “Yüzü Açılmış” Deyimi Üzerine”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 23 , 45-61.
• Kemâl Paşazâde 1313 , Divan, İstanbul: İkdam Matbaası.
• KILIÇ, Filiz 1996 , “Âşık Çelebi Divanı’nda Atasözü ve Deyimler”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 1 , 24-30.
• KÖKSAL, M. Fatih 2001 , “Klasik Şiirimizden Bilinmeyen Bir Deyim: El Oyunu”, Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 16 , 127-136.
• KÖKSAL, M. Fatih 2016 , “İbni Kemâl’in Dîvânında Yer Almayan Bazı Şiirleri”, Ya Kebikeç Mecmualar Arasında s. 249-262 . İstanbul : Kesit Yayınları.
• KÖKSAL, M. Fatih 2005 , “Metin Tenkidi Usûlü Açısından İbn-i Kemâl Dîvânı”, Berceste 39 , 9-14.
• KÖKSAL, M. Fatih 2008 , “İbn-i Kemâl Divanı’nın Neşri Üzerine Tespitler”, Türklük Bilimi Araştırmaları 23 , 145-180.
• KURNAZ, Cemal 1996 , Hayâlî Bey Dîvânı’nın Tahlîli, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• KURNAZ, Cemal 1997 , “Yahyâ Bey Divanı’nda Atasözleri ve Deyimler”, Divan Edebiyatı Yazıları, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KÜÇÜK, İslam 2015 , “Divan Şiirinde İzaha Muhtaç Beş Deyim: Asâyı Dik-, Kantarlığı At-, Kulağından Fetîli Çıkar-, Aya Elek As-, Ebu Zanbak Oku-“, Turkish Studies, 10 8 , 1697-1706.
• ÖZDİNGİŞ, Vicdan 2006 , “Güvâhî’nin Pend-nâme’sinde Deyimler”, Kubbealtı Akademi Mecmuası 3 , 62-75.
• ÖZTÜRK, Erdem Can 2019 , “Divan Şiirinde Kulakla İlgili Deyimler ve Anlam Çerçevesi”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 66, 37-82.
• ÖZTÜRK, Zehra 2018 , “Süheylî Divanı’nda Atasözleri ve Deyimler”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 66 , 460-499.
• PALA, İskender 2010 , Sözün Özünden Dünden Bugüne Atasözleri, İstanbul: Kapı Yayınları.
• POYRAZ, Yakup ve Tergip, Ayhan 2010 , “18. Yüzyıl Dîvân Şairlerinden Hâkim’in Şiirlerinde Atasözleri, Deyimler ve Halk Söyleyişleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi
• PÜSKÜLLÜOĞLU, Ali 2002 , Türk Atasözleri Sözlüğü, Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• SARAÇ, M. A. Yekta 1996 , “İbn-i Kemâl Divanı’nın Tenkitli Metninin Tenkidi”, İlmi Araştırmalar 3 , 191-195.
• SARAÇ, M. A. Yekta 2002 , “Kemal Paşazâde”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 25, 244-245.
• SARAÇ, M. A. Yekta t.y. , Şeyhü’l-islâm Kemal Paşa-zâde ve Divanı, İstanbul : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.
• SARAÇ, M. A. Yekta 1995 , Şeyhülislam Kemal Paşazade Hayatı Şahsiyeti, Eserleri ve Bazı Şiirleri. İstanbul: Risale Yayınları.
• SARI, Gülden 2014 , XVII. Yüzyıl Dîvân Şairlerinden Rûz-nâmeci-zâde Şinâsî'nin Şiirlerinde Deyimler, Turkish Studies, 9 6 , 913- 931.
• SAVRAN, Ömer 2005 , “Neşâtî Divanı'nda Görülen Atasözleri ve Deyimler”, Akademik Araştırmalar Dergisi 26 , 211-220.
• SEFERCİOĞLU, M. Nejat 2010 . Helâkî Divanı’nda Türkçe Deyimler. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 4 , 155-202.
• TAŞ, Hakan 2017 , “Klasik Türk Şiirinde Pâreye At-/Atıl- Deyimi Üzerine”, Doğumunun 60. Yılında Mustafa S. Kaçalin Armağanı: s. 609-615 . İstanbul: Kesit Yayınları.
• ULUCAN, Mehmet 2005 , “Muvakkitzâde Mehmed Pertev’in Divanında Atasözleri ve Deyimlerin Kullanımı”, F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10 2 , 49-80.
• ÜÇER, Müjgan 1997 , “Kadı Burhaneddin Divânı’ndaki Atasözleri ve Deyimler Üzerine”, Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, 4-7 Eylül 1989 s. 269-296 . Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• VARIŞOĞLU, Mehmet Celal 2018 , “Değerler Eğitimi Bağlamında Hâtem Divanı’nda Deyimler”, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi, 9 31 , 106-128.
• VERİYEV Nerimanoğlu, Kamil 1996 , “Fuzuli Dilinde Deyimler”, Üçüncü Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı, 23-27 Eylül 1996. Ankara.
• YAKAR, Halil İbrahim 1999 , “Üsküplü İshak Çelebi Divanı’nda Atasözleri ve Deyimler”, Edebiyat ve Toplum Sempozyumı Gaziantep , s. 20-60.
• YAVUZ, Seyit 2016 , “Saîd Paşa Dîvânı’nda Yer Alan Atasözleri ve Deyimler Üzerine”, D.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15 , 106-114.
• YILMAZ , Ozan 2009 , “Klasik Türk Edebiyatında Bir Deyim: Ter Düşmek”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 21 , 155-170.
• YILMAZ, Ozan 2009 , “Klasik Türk Şiirinde Bir Deyim: Topraktan Götürmek”, Vakıf İnsan: Prof. Dr. Hikmet Özdemir Armağanı s. 689- 700 . İstanbul: Kriter Yayınevi.
• YILMAZ, Ozan 2018 , “Moğolca Bir Kelimeden Türkçe Bir Deyime: Klasik Türk Şiirinde Cebe Satmak Deyimi”, Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildiri Kitabı s. 1577-1585 . İstanbul: Kesit Yayınları.
• ZÜLFE, Ömer 2019 , “Osmanlı Şiirinde Yol Kesmek Deyimi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi The Journal of Turkish Cultural Studies 41 , 249- 260.