Abdülcelîl bin Yûsuf el-Akhisarî’nin Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğüne Yaptığı Şerh: Şerh-i Seb‘atü Ebhur

Yıl 2020, Cilt: 25 Sayı: 25, 373 - 388, 30.12.2020

Zehra Fidan

Öz

Bu makalede şimdiye kadar yapılan manzum sözlük çalışmalarında adı pek geçmeyen Arapça-Türkçe manzum sözlük şerhi, Şerh-i Seb‘atü Ebhur’un tanıtımı yapılmıştır. Eser, daha önce Agâh Sırrı Levend ö. 1978 ve Ahmed Ateş’in ö. 1966 makalelerinde, Ali Şîr Nevâî’ye ö. 1501 atfedilen aynı isimdeki başka bir Arapça sözlük vesilesiyle anılmıştır. Bazı kaynaklarda da bu sözlükle karıştırılmıştır. Abdülcelîl bin Yûsuf el-Akhisarî tarafından kaleme alınan eser, 1617 yılında tamamlanmıştır. Nuruosmaniye ve Yahya Tevfik koleksiyonlarında iki nüshası mevcuttur. Abdülcelîl bin Yûsuf el-Akhisarî, hayvanların künye ve lakaplarını ele alan bir manzum sözlük nazmetmiş ve ardından kendi sözlüğünü şerh etmiştir. Yedi aruz bahri kullandığı için yedi deniz anlamına gelen Seb‘atü Ebhur adını verdiği sözlüğü 240 beyitten oluşmaktadır. Şerhini darb-ı meseller, hayvanların kendilerine has özellikleri, halk tıbbında kullanımları, yenilme ve tüketilmelerine dair dinî hükümler; çeşitli hayvan hikâyeleri, rivayet ve kıssalar ile zenginleştirmiş ve bunların her birini ayrı bölümler halinde ele almıştır. Şerhini hazırlarken tefsir, hadis, fıkıh, lügat, tarih, tıp, dil ve edebiyat gibi farklı alanlardaki 202 kaynak eserden faydalanmıştır. Tasnif ederek bu eserlerin listesini mukaddimede vermiştir. Çalışmamıza konu olan Şerh-i Seb‘atü Ebhur; müstakil bir konuyu ele alması, müellifi tarafından şerh edilmesi, şerh esnasında yararlanılan başvuru kaynaklarının her defasında titizlikle anılması gibi hususlarda diğer lügatlerden farklı özellikler taşımaktadır. Bu çalışmada da eserin ana hatlarıyla tanıtımı yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arapça-Türkçe manzum sözlük, şerh, Seb‘atü Ebhur

Commentary of Abdülcelîl bin Yûsuf el-Akhisarî to Own Arabic-Turkish Versified Dictionary: Şerh-i Seb‘atü Ebhur

Öz

In this article, an Arabic-Turkish versified dictionary rarely mentioned in versified dictionary studies conducted so far, Şerh-i Seb‘atü Ebhur was introduced. The work was previously mentioned in the articles of Agâh Sırrı Levend d. 1978 and Ahmed Ateş d. 1966 on the occasion of another Arabic dictionary of the same name attributed to Ali Şîr Nevâî d. 1501 . In some sources, it has been confused with this dictionary. Written by Abdülcelîl bin Yûsuf el-Akhisarî, the work was completed in 1617. Two copies are available in the Nuruosmaniye and Yahya Tevfik collections. Abdülcelîl bin Yusuf el-Akhisarî wrote a versified dictionary dealing with the tags and nicknames of animals and then expounded his own dictionary. Named Seb‘atü Ebhur meaning seven seas because he used seven prosody meter, the versified dictionary consists of 240 couplets. He enriched his commentary with proverbs, specific characteristics of animals, their use in folk medicine, religious decrees on their consumption, various animal stories, narratives, and parables, and he dealt with each of them in separate sections. While preparing the exegesis, he benefited from 202 reference works from different fields such as tafsir, hadith, fiqh, linguistics, history, medicine, language and literature. He classified and presented the list of these works in the preface. The subject of our study Şerh-i Seb‘atü Ebhur has different characteristics from other versified dictionaries in terms of its handling a separate issue, the exegesis by the author, and the careful mention of the reference sources used in the exegesis. In this study, the main outline of the work was introduced.

Anahtar Kelimeler

Arabic-Turkish versified dictionary, commentary, Seb‘atü Ebhur

Kaynakça

• Abdülcelîl b. Yûsuf el-Akhisârî, Şerh-i Seb‘atü Ebhur, Süleymaniye Kütüphanesi, Yahya Tevfik Koleksiyonu, 00312.
• Abdülcelîl b. Yûsuf el-Akhisârî, Şerh-i Seb‘atü Ebhur, Nuruosmaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye Koleksiyonu, 34 Nk 4755.
• Abdülcelîl b. Yûsuf el-Akhisârî, Şerhü'l-Mustafî fî-Fethi's-Sükkeri's-Sâfî, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa Koleksiyonu, 2631.
• Abdülcelîl b. Yûsuf el-Akhisârî, Zuhretü’l-Âhire min-Ehâdîsi Hayri’l-Beriyye Şerh-i Hadîs-i Erba’în , Milli Kütüphane, Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, 3659.
• Ali Şîr Nevâî, Seb‘atü Ebhur, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyüddin Efendi, 3106.
• ALKAN, Mustafa 2008 , “Mecmû’a: Milli Kütüphane 2727 [Subha-i Sıbyân, Tuhfe-i Şâhidî, Tuhfe-i Vehbî, Aruz Risalesi vs.]: İnceleme-Metin-Sözlük- Tıpkıbasım.", Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi.
• ARSLAN, Anıl 2016 , “Tuhfe-i Hüsâmî: İnceleme, Çeviri Yazılı Metin, Dizin,” Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• ATEŞ, Ahmed 1957 , “Ali Şîr Nevâî’nin Arapça Sözlüğü Hakkında”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 183-188.
• Bağdatlı İsmail Paşa 1951 , Hediyyetu’l-‘Arifîn Esmâ’u’l-Mu’ellifîn ve Âsâru’l- Musannifîn, C.I. İstanbul: Vekâletu’l-Me‘ârif, 500.
• Bursalı Mehmed Tâhir 2016 , Osmanlı Müellifleri, Haz. M.A. Yekta Saraç, Ed. Mustafa Çiçekler, C.1, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi TÜBA
• DOĞAN AVERBEK, Güler 2018a , “Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası,” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 21, 85-114.
• DOĞAN AVERBEK, Güler 2019b , “Ahmed Remzi Akyürek Dede’nin Nuhbe-i Vehbî ve Şerhi için Hazırladığı Üslûb-ı Mergûb Adlı Fihrist,” Uluslararası İslam Eğitimi Kongresi 2019 Bildiriler Kitabı, İstanbul: Yaygın Eğitim ve Kültür Derneği YEKDER , 301-317.
• DOĞAN AVERBEK, Güler, 2019a “Anadolu Sahasında Müstakil Bir Tür Olarak Manzum Sözlükler Tuhfeler ” Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 23, 62-83.
• FİDAN, Zehra 2020 , “Ali Şîr Nevâî’ye Atfedilen Seb‘atü Ebhur İsimli Eserin Müellif Karmaşasına Dair Bazı Tespitler”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S.21, 402-411.
• GÜMÜŞ, Zehra 2007 , "Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Şerhleri" Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları: Tunca Kortantamer Özel Sayısı 2/4, 423-431.
• Hacı Halife Mustafa b. Abdullah Kâtib Çelebi 2007 , Keşfü’z-zunûn an esâmi'l- kütüb ve'l-fünûn, C.2, Arapçadan Tercüme Eden Rüştü Balcı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• İMAMOĞLU, Ahmet Hilmi 2005 , Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede, Tuhfe-î Şâhidî: Farsça-Türkçe Manzum Sözlük, Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları.
• KAYA, Hasan 2017 , “Kerîmî’nin Manzum Sözlüğü”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 18, 213-252.
• KAYA, Hasan ve Bünyamin Ayçiçeği 2019 , Müsellesnâme: Osman Şâkir’in Manzum Sözlüğü İnceleme-Metin-Tıpkıbasım-Dizin , İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• KILIÇ, Atabey 2007 , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî: Metin,” Turkish Studies 2/4: 516-548.
• KILIÇ, Filiz “Celîlî, Abdü’l-Celîl Efendi”, http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/, 7.10.2020 .
• LEVEND, Agâh Sırrı 1956 , “Nevâî’nin Arapça Sözlüğü”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara, 239-249.
• LEVEND, Agâh Sırrı 1957 , “Nevâî’nin Eserleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara, 189-193.
• MUHTAR, Cemal 1993 , İki Kur’an Sözlüğü: Luğat-ı Ferişteoğlu ve Luğat-ı Kânûn-i İlâhî, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı.
• Mustafa b. Osman Keskin 2009 , Manzume-i Keskin, Haz. Atabey Kılıç, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖLKER, Gökhan 2013 , “Lugât-ı Manzûme-i Nûriye Berây-ı Terceme-i Lisân-ı Rumiye Üzerine,” Turkish Studies, 8/9, 2007-2019.
• ÖLKER, Gökhan ve Hidayet Duyar 2013 , Se-Zebân: Üç Dilli “Arapça-Farsça- Türkçe” Manzum Sözlük, Konya: Palet Yayınları.
• ÖZ, Yusuf 1997 , “Tuhfe-i Vehbî Şerhleri”, İlmî Araştırmalar 5, 219-232.
• ÖZ, Yusuf 2016 , Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖZTÜRK, Tuncay 2012 , “Lebîb Mehmed Efendi’nin Tuhfe ve Nuhbe’ye Tazmînâtı: Metin,” Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/1, 197-220.
• TUMAN, Mehmet Nâil 2001 , Tuhfe-i Nâilî Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri, Haz. Cemâl Kurnaz-Mustafa Tatcı, C.1, Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• YAZAR, Sadık 2011 , Anadolu Sahası Klasik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.