Hayâtî-zâde Şeref Halîl ve Rûhu’l-Edeb Adlı Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğü

Yıl 2020, Cilt: 25 Sayı: 25, 689 - 728, 30.12.2020

Orhan Kılıçarslan

Öz

Manzum sözlük yazma geleneği içinde yazılmış olan sözlüklerden biri de Elbistanlı Ahmed Hayâtî’nin oğlu olan ve Hayâti-zâde olarak da tanınan Seyyid Şeref Halîl Efendi’nin Rûhu’l-edeb isimli eseridir. Gelenek içinde çoğunlukla Farsça-Türkçe veya Arapça-Türkçe olarak yazılan sözlükler yanında iki dilden fazla dil ile yazılan örnekler ile de karşılaşılmaktadır. Şeref Halîl’in manzum sözlüğü, çoğunlukla Arapça terkiplerin bahislere göre sıralandığı bir sözlüktür. Sözlükte genel olarak Arapça deyimlerin karşılıkları verilmiştir. Bahisler öncelikle verilen bir kıta ile açılmış, akabinde yine aynı konu ile ilgili mesneviler sıralanmıştır. Konunun devam ettirildiği mesneviler her bölümde eşit sayıda olmamış, muhtevanın hacmine bağlı olarak mesnevi sayısı farklılık göstermiştir. Eser 58 bölüm ve 1252 beyitten oluşmaktadır. Türkçe deyimsel yapıların ve mesellerin Arapça karşılıkları veyahut Arapça bir ibarenin/terkibin hangi manaya geldiğinin açıklanması biçiminde bir usûl takip edilmiştir. Sözlük elif harfinden başlayarak şın harfine kadar yazılmış, son varaklarda eksik beyit/mısralar fazlalaşmıştır. Bu çalışmada Seyyid Şeref Halîl’in Rûhu’l-edeb isimli Arapça-Türkçe manzum sözlüğünün genel özellikleri hakkında bilgi verilmiş; eserin nüshası, tertip özellikleri ve -örnekler vasıtasıyla- muhtevasına ilişkin değerlendirmeler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sözlük, Manzum sözlük, Hayâtî-zâde Şeref Halîl, Rûhu’l-edeb

Hayâtî-zâde Şeref Halîl and His Arabic-Turkish Dictionary Rûhu'l-Edeb

Öz

One of the dictionaries written in the tradition of writing verse dictionary is the work of Seyyid Şeref Halîl Efendi, also known as Hayâti-zade who is the son of Ahmed Hayâtî from Elbistan, named Rûhu'l-edeb. In the tradition, there are examples written in more than two languages besides the dictionaries written mostly in Persian-Turkish or Arabic-Turkish. The verse dictionary of Şeref Halîl is a dictionary in which mostly Arabic compositions are sorted according to topics. The equivalents of Arabic idioms are given in the dictionary. The bets were first opened with a given quatrain, and then the mesnevis related to the same subject were listed. The mesnevis in which the subject was continued were not equal in every section, and the number of mesnevis varied depending on the volume of the content. The work consists of 58 chapters and 1252 couplets. The Arabic equivalents of Turkish idiomatic structures and issues, or a method of explaining the meaning of an Arabic phrase / composition, were followed. The dictionary was written from the letter of elif to the letter of shin and missing couplets / verses were increased in the last leaves. In this study, information was given about the general features of Seyyid Şeref Halîl's Arabic-Turkish verse dictionary named Rûhu’l-edeb, and copies of the work, its composition features and its content were analyzed.

Anahtar Kelimeler

Dictionary, verse dictionary, Hayâtî-zâde Şeref Halîl, Rûhu'l-edeb

Kaynakça

• AVERBEK, Güler Doğan 2018 , “Dillerinden Biri Türkçe Olan Manzum Sözlükler Üzerine Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 21, İstanbul.
• AVERBEK, Güler Doğan 2019 , “Anadolu Sahasında Müstakil Bir Tür Olarak Manzum Sözlükler Tuhfeler ”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 23, İstanbul.
• AVERBEK, Güler Doğan 2019 , “Ahmed Remzi Akyürek Dede’nin Nuhbe- i Vehbî ve Şerhi için Hazırladığı Üslûb-ı Mergûb Adlı Fihrist”, Uluslararası İslam Eğitimi Kongresi Bildiriler Kitabı, Uluslararası İslam Eğitimi Kongresi 12-13 Nisan 2019 , İstanbul.
• ÇİFTÇİ, Cemil 2000 , Maraşlı Şairler Yazarlar Âlimler, İstanbul: Kitabevi.
• DÜNDAR, Ahmet İhsan 2017 , Osmanlı Dönemi Arapça-Türkçe Sözlükleri, Mehmed b. Mustafa El-Vânî ve Terceme-i Sıhâh-ı Cevherî Adlı Eseri, Uludağ Üniversitesi S.B.E. Yayımlanmamış Doktora Tezi , Bursa.
• İMAMOĞLU, Ahmet Hilmi 2005 , Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede Tuhfe-i Şâhidî Farsça-Türkçe Manzum Sözlük, Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları.
• İZGİ, Cevat 1998 , “Hayâtîzâde Seyyid Şeref”, TDVİA, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, XVII:17-18.
• Kâmûsü’l-Muhît Tercümesi ve Vankulu Lügati, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. http://www.kamus.yek.gov.tr/ Son Erişim 30.06.2020 .
• KAYA, Hasan 2017 , “Ahmed Resmî’nin Nazm-ı Giridî Adlı Manzum Sözlüğü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 51.
• KAYA, Hasan ve Bünyamin AYÇİÇEĞİ 2019 , Müsellesnâme-Osman Şâkir’in Manzum Sözlüğü İnceleme-Metin-Tıpkıbasım-Dizin , İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul.
• KILIÇ, Atabey 2006 , “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden Sübha-i Sıbyân”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 20, Yıl: 2006/1, Kayseri.
• KILIÇ, Atabey 2007 , “Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/3 Summer 2007, 340-348.
• Mütercim Âsım Efendi 2014 , El-Okyânûsü’l-Basît Fî Tercemeti’l-Kâmûsü’l- Muhît Kâmûsü’l-Muhît Tercümesi, Hzl. Koç, Mustafa-Tanrıverdi, Eyyüp , İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• ÖZ, Yusuf 2016 , Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• ÖZALP, Ömer Hakan 2010 , Tuhfe Şârihi Hayati Ahmed Efendi 1751/2-1814 Şiirleri, Kütüphanesi ve Tehâfüt-i Müstahrece’si, İstanbul: Özgü yayınları.
• ŞAHİN, Özlem 2016 , Ahmed Hayâtî-yi Elbistânî’nin Şerh-i Tuhfe-yi Vehbî Adlı Eseri “Şerhü Tuhfeti’l-Manzûmeti’d-Dürriyye Fî-Lügati’l-Fârisiyye Ve’d-Deriyye” İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük–Tıpkıbasım , Erciyes Üniversitesi S.B.E. Yayımlanmamış Doktora Tezi , Kayseri.
• TANYILDIZ, Ahmet 2013 , Mes‘ûd Lutfî Efendi Tuhfe-yi Lutfî Türkçe-Farsça Manzum Sözlük, İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Vankulu Mehmed Efendi 2014 , Vankulu Lügati, Hzl. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi , İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• YILMAZ, Kemal 2018 , Efkâr El-Ceberût Fî Tercemeti Esrâr El-Melekût’un Osmanlı Bilim Tarihindeki Yeri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı, Ankara .