Osmanlı Edebî Metinlerinden Hareketle, Tasavvuf Nazariyesinin Temelini Oluşturan Bir Hadisten Mitoslara Uzanan Bir Yolculuk: ‘Tanrı, İnsanı Kendi Sûretinde Yarattı?

Yıl 2018, Cilt: 20 Sayı: 20, 333 - 344, 01.07.2018

Ayşe Yıldız

Öz

Klasik Türk Şiirini besleyen kaynaklar söz konusu olduğunda öncelikle Kur’an, hadis ve tefsir gibi İslami kaynaklardan; ardından tasavvuf, peygamber ve evliyaların hayatları etrafında oluşmuş hikâyeler ile Fars mitolojisi ve yerli malzemeden bahsedilir. Elbette tüm bu zikredilen kaynaklar klasik Türk şiirini derinden etkilemiş önemli kültürel unsurlar olup etkileri edebî metinlerde dolayımsız bir şekilde takip edilebilir. Tasavvufun kökenleri ve etkilendiği kaynaklar hakkında tartışmalar hâlen sürse de Osmanlı edebiyatı üzerinde tasavvufun önemli bir etkisi vardır. Bu etki, sadece mistik bir duyuşu hayat tarzı hâline getirme çabasının coşkunluğunda ve bu hayat tarzını öğütleyen metinlerde değil, beşeri bir aşk ve sevgili anlayışını dile getirdiği açık olan metinlerde de estetik bir tavır olarak izlenebilir. Bu sebeple, tasavvufun Osmanlı edebiyatına etkisi, propagandacı bir anlayışla kaleme alınan tasavvufi metinlerle sınırlı görülmemelidir. Yaratılmışların en şereflisi olduğuna vurgu yaparak insanı yücelten tasavvufun tecelli fikrinin dayanakları arasında “Allah, Âdemi kendi suretinde yarattı” hadisi yer alır. Söz konusu hadis, teologlar arasında da tartışmalara sebep olmuş ve sahihliği sorgulanmıştır. Hadisin hadis usullerine göre değerlendirilmesi bu çalışmanın kapsamı dışındadır. Bu çalışmada, tartışmanın temelini oluşturan “tanrının insanı kendi suretinde yaratması” fikrinin Ortadoğu mitolojilerindeki yaratılış mitosları ile olan benzerliklerine ve mistik anlayışlardaki mitolojik etkiye dikkat çekmek amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı edebiyatı, yaratılış mitosları, tasavvuf, "Tanrı insanı kendi suretinde yarattı”

A Journey From The Hadith Referring to The Utterance “Allah Has Created Adam In The Image of His Own”, Which Constitutes The Basis of Islamic Sufism Theory, to Myths With Reference to Ottoman Literary Texts

Öz

When sources to breed classical Turkish poetry are considered, Islamic sources such as the Kor’an Qur’an , hadiths and hermeneutic texts are the first to mention, which are followed by Sufism, the prophet Mohammad and the lives of the evliya saints , Persian mythology and domestic materials. Undoubtedly, all of the above mentioned sources are prominent cultural components that have deeply influenced classical Turkish poetry and their influences can directly be traced in literary texts. Islamic Sufism has a great influence on Ottoman literature although there have been arguments about the origins of Islamic Sufism and the inspiring sources. This influence can be traced not only in the texts which celebrate the joy of endeavours to make a mystical feeling a lifestyle and advise such a lifestyle, but also in those which human love and the beloved are explicitly mentioned from an aesthetical viewpoint. Therefore, the effect of Islamic Sufism on Ottoman literature should not be considered restricted to Sufi texts that have been written with a propagandist approach. The hadith referring to the utterance “Allah has created Adam in the image of His own” is one of the foundations of the idea of fate in Islamic Sufism, glorifying humanity with an emphasis that man is the most honourable creature. This hadith has led to arguments among theologists and they have questioned the reality of the hadith. The study does not cover the assessment of the hadith in view of hadith studies. In this paper, it is attempted to point out the similarities between the idea of “Allah has created Adam in the image of His own”, which is the core of the argument, and myths of creation in the Middle Eastern myths and the mythological influence on mystical understandings.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Literature, myths of creation, Islamic Sufism, the hadith referring to the utterance “Allah

Kaynakça

• AYAN, Hüseyin 1981 , Cevrî, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.
• ________ 2002 , Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni, Ankara: TDK Yay.
• ADALI, Selim F. ve Ali T. Görgü 2016 Çev. , Babil Yaratılış Destanı Enuma Eliş, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
• BARDAKÇI, Mehmet Necmettin 1999 , “Tasavvufi Düşünceye Kaynak Ol- ması Açısından bazı Hadisler Üzerine Bir İnceleme”, Arayışlar Dergisi, 1, 47-73.
• BIÇAK, Ayhan 2012 , Evren Tasavvuru, İstanbul: Dergâh Yay.
• CONNER, Nancy 2015 , Her Yönüyle Klasik Mitoloji, Çev. Deniz Candaş, Ankara: Arkadaş Yay.
• ÇİFTÇİ, Şaban 2014 , “Allah Âdem’i Kendi Suretinde Yaratmıştır” Hadisinin Tahric ve Değerlendirmesi”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 1-20.
• ERDOĞAN, Kenan 1998 , Niyâzî-i Mısrî Dîvânı, Ankara: Akçağ Yay.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki 2015 , Nedim Divanı, İstanbul: İnkılap Yay.
• HOOKE, Samuel Henry 2015 , Ortadoğu Mitolojisi, Çev. Alâeddin Şenel, Ankara: İmge Yay.
• İSEN, Mustafa 1990 , Usulî Divanı, Ankara: Akçağ Yay.
• ________ 2010 , “Divan Şairlerinin Tasavvuf ve Tarikat İlişkileri”, Tezki- reden Biyografiye, Ankara: Kapı Yay.
• KAHRAMAN, Hüseyin 2003 , “Sûret Hadisi Üzerine Bağlam Esaslı Bir Tahlil Denemesi”, Hadis Tetkikleri Dergisi, 1, 51-70.
• Kitab-ı Mukaddes 2012 , İstanbul: Kitab-ı Mukades Şirketi Yay.
• KRAMER, Samuel Noah 2001 , Sümer Mitolojisi, Çev. Hamide Koyukan, İstanbul: Kabalcı Yay.
• KURT, Ali Vasfi 1998 , Endülüs’te Hadis ve İbn Arabî, İstanbul: İnsan Yay.
• MACİT, Muhsin 2009 , Kırklar Divanı-Divan Şiiri Üzerine İncelemeler, İstanbul: Kapı Yay.
• ÖZYILDIRIM, Ali Emre 1999 , Hamdullah Hamdî ve Divanı, Ankara: Kül- tür Bakanlığı Yay.
• SCHİMMEL, Annemarie 2018 , İslamın Mistik Boyutları, Çev. Ergun Kocabıyık, İstanbul: Alfa Yay.
• STÖRING, H.J. 2015 , İlk Çağ Felsefesi Hint-Çin Yunan, Çev. Ömer Cemal Güngören, İstanbul: Yol Yay.
• TEKİN, Talat 1998 , Orhon Yazıtları, Ankara: TDK Yay.
• TURAN, Lokman 1998 , Yenişehirli Avni Bey Divanının Tahlili Tenkitli Me- tin , Encümen-i Şuarâ ve Batı Tesirinde Gelişen Türk Edebiyatına Geçiş, Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• ULUDAĞ, Süleyman 1995 , Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet Yay.
• ÜÇÜNCÜ, Kemal 1998 , Cemâleddin Uşşâkî Divânı Metin-İnceleme , Yük- sek Lisans Tezi, Çanakkale: Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya 1995 , İslam Düşüncesi, İstanbul: Ülken Yay.
• YILMAZ, Hacı 2001 , “Feyzname-i Misali Gülbaba”, Türk Kültürü ve Hacıbektaş Velî Araştırma Dergisi, 17, 101.
• YONAR, Gönül 2018 , Yaratılış Mitolojileri, İstanbul: Ötüken Yay.