Azmî-zâde Hâletî’nin Derviş Paşa Hicviyyesi: Hadd-i Mestân

Yıl 2015, Cilt: 15 Sayı: 15, 133 - 166, 30.12.2015

Nusret Gedik

Öz

Hicviyyeler, insanın yaratılıştan gelen; öfke, nefret, alay etme isteği, eleştiri gibi kimi duyguların şairin muhayyilesiyle birleşmesiyle ortaya çıkar. Bu bağlamda bu türün hangi dönemlerde artış gösterdiği dikkatle irdelenmeli, vermeye çalıştığı mesajlar iyi okunmalıdır. Türk edebiyatında da XVII. yüzyılda hiciv türünde örneklerin diğer dönemlere nazaran fazlaca verildiği görülür. Bunda pek tabii ki Osmanlı Devleti’nin bozulmaya başlayan siyasî yapısı önemli rol oynamıştır. Devlet yönetimindeki şahısların çeşitli ayak oyunları ile birbirlerini gözden düşürmeye çalışmaları çok iyi bir gözlemci olan Divan şairlerinin gözünden kaçmamıştır. Şairler zulüm eden, haksızlık peşinde koşan, siyasî oyunlar çeviren kişilerin daimâ kalemleriyle karşısında olmuşlardır. Azmi-zâde Hâletî de bu şairlerden birisidir. Şairin devrin sadrazamı hakkında söylediği ve kaynaklarda bu minvalde bilgi bulunmasına rağmen bugüne kadar ele geçmeyen Hadd-i Mestân adlı hicviyyesi makalenin konusudur. Edebiyat tarihlerinde daha çok rubâi-gûluğu ile anılan Hâletî, hicviyyesinde dönemin hiciv üstadı Nef’î’yi aratmayan sivri bir dil kullanmıştır. Şairin, Osmanlı kroniklerinde adı hiç de iyi anılmayan devrin sadrazamı Derviş Paşa’nın katledilmesinin ardından yazdığı anlaşılan Hadd-i Mestân’ı, Türk hiciv edebiyatı literatüründe önemli bir yer edinecektir.

Anahtar Kelimeler

Hiciv, hicviyye, XVII. yy., Derviş Paşa, Hâletî

Azmi-zade Haleti's Satire About Derviş Paşa: Hadd-i Mestân

Öz

Satires come out of the mergence of the poet's imagination and the emontions such as rage, hatred, will to ridicule, criticism that comes from human nature. In this context, increase in the writings in this genre must be carefully addressed, the mesages it gives must be examined thoroughly. We witness that works belong to satire genre is written more than any otherperiod in 17th century in Turkish literature. Decay in the political structure of Ottoman Empire played a substantial role on this. Divan poets did not fail to notice how bureaucrats tried to disgrace their rivals with plots. Poets took a stand against the people who are high-handed, wrongdoers and engaged in political plots. Azmi-zade Haleti is one of this poets. The subject of this article is his satire named Hadd-i Mestan which he said about the grand vizier of the period. This satire had not been come to light before although there could be found information about it on the reference works. Haletiwho is mostly mentioned with his rubais in the literature histories, used a very strong language that is similar to Nef'i's. Hadd-i Mestan that the poet wrote after the execution of Derviş Pasha who is not refered with fairness in Ottoman chroniclesis an important piece of work for Turkish satire literature.

Anahtar Kelimeler

Satire, 17th century, Derviş Pasha, Haleti

Kaynakça

• AK, Mahmut 2003 , "Lala Mehmed Paşa", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 27, s. 71-73.
• AKKUŞ, Metin 1998 , Nef’î ve Sihâm-ı Kazâ, İstanbul: Akçağ Yay.
• AKSOYAK, İsmail Hakkı 2014 , Bahsî, Mehmed Bahsî, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü,http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php? sayfa=detay&detay=2610, çevrimiçi: 30.10.2015.
• AYCİBİN, Zeynep 2007 , Katip Çelebi Fezleke Metin-Tahlil, C. 1, İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• AYKUT, Şevki Nezihi 2004 , Hasan Beyzâde Târîhi Metin-İndeks C.3 , Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• BAYKAL, Bekir Sıtkı 1992 , Peçevî İbrahim Efendi, Peçevî Tarihi C.2 , Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• BAYSUN, M. Cavid 1963 , "Derviş Paşa", İslâm Ansiklopedisi C. 3, s. 551-552.
• BROCKELMANN, C. 1993 , "Arap Edebiyatı", İslâm Ansiklopedisi, C. 1, s. 524- 540.
• BURİAN, Orhan 1952 , The Report of Lello Third English Ambassadoor to the Sublime Porte Babıâlî Nezdinde Üçüncü İngiliz Elçisi Lello'nun Muhtırası , Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yay.
• ÇELİKTEMEL, Başak 2012 ,A Study of the Third English Ambassador Henry Lello's Report on the Ottoman Empire 1597-1607 , İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÇİFTÇİ, Hasan 2000 , Klasik Fars Edebiyatında Hiciv ve Sosyal Eleştiri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.
• DEMİREL, Gamze 2007 , "Klasik Türk Edebiyatında Hiciv, TALİD Eski Türk Edebiyatı II, s. 131-154
• EKİNCİ, Ramazan 2014 , "Türk Hiciv Edebiyatının Sıradışı Bir Şairi: Küfrî-i Bahâyî ve Eserlerinden Örnekler", Türkiyat Mecmuası, s. 33-58.
• ERGİN, Muharrem, 2005 , Orhun Abideleri, 35. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yay.
• FARES, Bichr 1964 , "Hiciv", İslâm Ansiklopedisi, C. 5 s. 473-475.
• GÜVEN, Hikmet Feridun 1997 , Klâsik Türk Şiirinde Hiciv, Ankara: Gazi Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• İPŞİRLİ, MEhmet 2007 , Târih-i Na'imâ C.1 , Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• KAYA, Bayram Ali 2000 , “Azmi-zâde Hâletî’nin Sâkî-nâme’si”, Journal of Turkish Studies, In Memoriam Agâh Sırrı Levend, s. 59-106.
• KAYA, Bayram Ali 2003 , The Dívān of 'Azmí-zāde şāletí C.1-2 , Hardvard: Harvard University Press.
• KAYA, Bayram Ali 2013 , Hâletî, Azmizâde, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=d etay&detay=280, çevrimiçi: 30.10.2015.
• KILIÇ, Zülküf 2012 , "Türk Edebiyatında Birbirine Yakın Üç Kelime: Hiciv, Medih ve Hezel", Turkish Studies, s. 1741-1750.
• KORTANTAMER, Tunca 2002 , "Kuruluşundan Tanzimata Kadar Osmanlı Dönemi Türk Mizahının Kısa Bir Tarihi", Türkler, C. 11, s. 605-621.
• KÖPRÜLÜ, Orhan F. 1997 , "Yemişçi Hasan Paşa", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 16, s. 342-343.
• LEVEND, Agah Sırrı 1970 , "Divan Edebiyatında Gülmece ve Yergi Hezl ve Hecv , TDAY Belleten, s. 37-45.
• Mütercim Asım, Kâmus Tercümesi, Matbaatü'l-Osmâniye C. III, 1305.
• OKAY, Orhan 1998 , "Hiciv", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 17, s. 447.
• ORHONLU, Cengiz 1970 , Osmanlı Tarihine Âid Belgeler-Telhîsler 1597-1607 , İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• ÖZTÜRK, Orhan 2009 , Folklor ve Mitoloji Sözlüğü, Ankara: Phoenix Yay.
• PAKALIN, Mehmet Zeki 1983 , Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 2, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
• PALA, İskender, Metin Akkuş 1998 , "Hiciv/Türk Edebiyatı-Divan Edebiyatı", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 17, s. 450-452.
• SARICAOĞLU, Fikret 1994 , "Derviş Paşa", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, s. C. 9, 195-196.
• ŞENÖDEYİCİ, Özer 2010 , "Nef'î ve Gürcü Mehmed Paşa Mücaldesinin Tarihî ve Edebî Boyutları", Gazi Türkiyat, 319-332.
• TOKMAK, A. Naci 1998 , “Hiciv/Fars Edebiyatı” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 17, s. 449, 450.
• TOLASA, Harun 1986 , "18. yy.’da Yazılmış Bir Divan Edebiyatı Terimleri Sözlüğü-Müstakimzâde’nin Istılahâtu'ş-Şi'riyyesi", İstanbul Üniversi- tesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 24, İstanbul s. 363-380.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı 1982 , Osmanlı Tarihi, 3. Baskı, C.3 II. kısım , Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• YERDELEN, Cevat 1992 , Azmizâde Hâletî’nin Rubâileri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• YILDIRIM, Nimet 2008 , Fars Mitolojisi Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yay.
• YILDIZ, Murat 2011 , Bahçıvanlıktan Saray Muhafızlığına Bostancı Ocağı, İzmir: Yitik Hazine Yay.
• ZEKERİYYA A. ? , Hicâ, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayımlanmamış Mezuniyet Tezi.
• ZÜLFE, Ömer 2005 , "Seyyid Nesimî'nin Tuyuğlarına Ek", Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 2, S.4, s.121-135.