Manzum Sözlüklerde İslâmî Bir Gelenek

Yıl 2020, Cilt: 24 Sayı: 24, 407 - 424, 01.07.2020

M. Oğuzhan Kuşoğlu

Öz

Türk edebiyatında 15. yüzyıldan itibaren örnekleri görülen manzum sözlük yazma geleneğinin kökeni 11. yüzyıl Arap dilcilerinin eserlerine dayanır. Genellikle aruz vezni ile yazılan bu sözlüklerin başlangıçta Kur’ân-ı Kerîm ve Mevlânâ’nın Mesnevî’si gibi eserlerin daha iyi anlaşılması için yazıldığı görülmektedir. Kısa zamanda yaygınlaşan manzum sözlük yazma geleneğinde Arapça-Türkçe, Farsça-Türkçe, Arapça-Farsça-Türkçe şeklinde iki veya üç dilli sözlükler yazılmıştır. Sayıları az da olsa Boşnakça-Türkçe, Rumca-Türkçe, Fransızca-Türkçe şeklinde sözlüklerin yazıldığı da görülmektedir. Sıbyan mektebinde ve medrese çağındaki çocukların eğitimi veya bir eserin daha iyi anlaşılmasına yardımcı olacak şekilde pek çok manzum sözlüğün yazıldığı bu gelenekte eserlerin belli bir kompozisyonunun olduğu görülür. Manzum sözlükler mukaddime, asıl sözlük bölümü ve hâtime şeklinde üç ana bölümden oluşur. Mukaddime bölümlerinde İslamî gelenekte ortaya konan pek çok eserde olduğu gibi besmele, tevhid, münâcât, na‘t içerikli manzumeler yer alır. Bu sözlüklerin asıl sözlük bölümü başlarken müelliflerin pek çoğunun yazdıkları sözlüğün özelliğine göre Allah adının karşılıklarını vermekle asıl bölüme başlamaları dikkat çeker. Bu yazıda manzum sözlüklerde görülen bu özellik üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Manzum sözlük, İslâmî edebiyat, eser tertibi

An Islamic Tradition in Dictionaries in Verse

Öz

The tradition of writing dictionaries in verse examples of which have been seen in Turkish literature from the 15th century is based on the works of 11th century Arabic linguists. It is seen that these dictionaries which are generally written with prosody meter were originally written for a better understanding of works such as the Quran and Masnavi of the Mevlana. In the tradition of writing dictionaries in verse that became widespread in a short time, bilingual dictionaries such as Arabic-Turkish, Persian-Turkish, Arabic-Persian-Turkish were written. It is also seen that dictionaries such as Bosnian-Turkish, Greek-Turkish, French-Turkish are written few in number. In this tradition where many dictionaries in verse were written in order to help the education of children of the age of madrasah and the school, or a better understanding of a work, it is observed that those written materials had a certain compositions. Dictionaries in verse consist of three main sections: Introduction mukaddime , the original dictionary section, and epilogue hatime . The verses like besmele, tevhid, münacat, na’t take part in the sections of introduction mukaddime as it is seen in many works in the Islamic tradition. While the actual dictionary section of these dictionaries starts, it is noteworthy that many of the authors started to the original section by giving the answers of the name of Allah according to the feature of the dictionary they wrote. This article focuses on this feature seen in dictionaries in verse.

Anahtar Kelimeler

Dictionary in verse, The Islamic Literature, distribution of the text

Kaynakça

• AKSOY, Ömer Asım 1988 , “Şeyh Ahmed ve Nazmü’l-Leâl”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1959, 205-256.
• AKÜN, Ömer Faruk 1994 , “Divan Edebiyatı”, DİA, IX, 389-427.
• ARSLAN, Mehmet 2011 , Mustafa Hâkî el-Üsküdârî, Menâzimü’l-Cevâhir, Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Sözlük İnceleme, Metin, Dizin , Ankara: Genesis Kitap.
• AY, Ümran 2012 , “Osman Bosnevî’nin Manzum Farsça-Türkçe Sözlüğü: Lugat-i Manzûme”, I. Uluslararası Türk-İran Dil ve Edebiyat İlişkileri Sempozyumu Bildiriler Kitabı, İstanbul: İBB Kültür AŞ. Yayınları, 683- 732.
• BORAN, Uğur 2016 , “Sözlükçülük Geleneğimize Umumi Bir Bakış ve Edirne Müftüsü Fevzi Efendi’nin Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğü: Tuhfe-i Fevzî”, Şarkiyat Mecmuası, XXVIII: 73-154.
• BOZ, Erdoğan 2013 , “Farsça-Türkçe İlk Manzum Sözlük Tuhfe-i Hüsâmî’nin Bursa İneybey Nüshası”, Osmanlı Bursası’nda Dil- Kültür ve Edebiyat Bilgi Şöleni 29-30 Mayıs, Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları, 69-74.
• ÇELİK, Erol 2008 , Mezîd-zâde Ayıntabî Nazmü’l-Ferâid Metin, Sözlük, İndeks, Tıpkıbasım , Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• DEMİRKAZIK, Hacı İbrahim 2019 , “Osman Şikloşî’nin Farsça-Türkçe Manzum Sözlüğü”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, XXIII: 701- 757.
• DOĞAN AVERBEK, Güler 2018 , “Türkçe-Arnavutça Manzum Sözlük Dürre-i Manzûme’nin Bilinmeyen İki Nüshası”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, XII: 223-242.
• DURU, Necip Fazıl ve Abdullah Eren 2014 , Osman Şâkir Bozokî, Nazm-ı Dil- ârâ Farsça-Türkçe Manzum Lügat , Ankara: Altınpost Yayınları.
• DÜZENLİ, Mesut Bayram 2015 , “Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, X/12: 329-370.
• DÜZENLİ, Mesut Bayram ve Muhittin Turan 2016 , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şemsî”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, IX/42: 122-154.
• EKİCİ, Hasan 2018 , Eşref Feyzî Lugat-ı Hoş-Edâ Arapça-Farsça-Türkçe Manzum Sözlük , İstanbul: Sonçağ Yayınları.
• GIYNAŞ, Kamil Ali 2016 , Mustafâ İlmî b. İbrâhîm Tuhfetü’l-İhvân Hediyyetü’s- Sıbyân, İstanbul: Asur Yayınları.
• GÖREN, Neslihan 2016 , Bursalı Nakibzâde Ni‘metî’nin “Tuhfe-i Ni‘metî Adlı Farsça-Türkçe Manzum Sözlüğü Metin-İnceleme , Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• GÖZİTOK, Mehmet Akif 2016 , “Manzum Sözlük Geleneğimizin Kayıp Halkası: Nazm-ı Bedî”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, LV: 127-148.
• GÜLER, Kadir 2016 , “Dil Öğretiminde Manzum Sözlüklerin Rolü ve Tuhfe- i Nushî” JASSS The Journal of Academic Social Science Studies, XLIX: 157-174.
• İSEN, Mustafa 1992 , Türk Edebiyatında Tevhidler, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İSTEK, Emrah ve Mehmet Emin Türklü 2017 , “Osmanlı Kroniklerinde Mukaddime Geleneği 15-17. Yüzyıllar ”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XVII: 952-982.
• KAPLAN, Yunus 2017 , “Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Tuhfe-i Mukaddimetü’l-Lügat”, Studies of The Ottoman Domain, VII/12: 213- 236.
• KAPLAN, Yunus 2018 , “Bilinmeyen Bir Arapça-Türkçe Manzum Sözlük: Lugat-ı Visâlî”, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, VII/15: 54-75.
• KARTAL, Ahmet 2001 , “Türkçe Mesnevilerin Tertip Özellikleri”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, XIX: 69-119.
• KARTAL, Ahmet 2003 , Tuhfe-i Remzî, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KARTAL, Ahmet 2014 , Doğu’nun Uzun Hikâyesi Türk Edebiyatında Mesnevî, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• KAYA, Hasan 2017a , “Ahmed Resmî’nin Nazm-ı Giridî Adlı Manzum Sözlüğü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, X/51: 119-142.
• KAYA, Hasan 2017b , “Kerîmî’nin Manzum Sözlüğü”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, XVIII: 213-252.
• KAYA, Hasan ve Bünyamin Ayçiçeği 2019 , Müsellesnâme Osman Şâkir’in Manzum Sözlüğü İnceleme-Metin-Tıpkıbasım-Dizin , İstanbul: İdeal Kültür Yayınları.
• KILIÇ, Atabey 2007 , Türkçe-Arapça Manzum Sözlüklerden Sübha-i Sıbyân 2 Metin , Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, II/1: 29-71.
• KILIÇ, Atabey 2007a , “Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzûme-i Keskin”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, II/3: 340-348.
• KILIÇ, Atabey 2007b , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî Metin ”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, II/4: 516-548.
• KILIÇ, Atabey 2007c , “Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Vehbî Metin ”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, II/2: 410-475.
• KILIÇ, Atabey 2009 , Manzume-i Keskin -Türkçe-Arapça-Farsça Manzum Sözlük-, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KIRBIYIK, Mehmet 2002 , “Miftâh-ı Lisân Adlı Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, XI: 181-200.
• Nazmü’l-Cevâhir Hasan Aynî , İBB Belediyesi Atatürk Kitaplığı Bel_Osm_0.01459.
• OKUMUŞ, Sait 2009 , “Muhammed Hevâî Üsküfî ve Türkçe-Boşnakça Manzum Sözlüğü Makbûl-i Ârif Potur Şâhidî ”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, IV/4: 823-844.
• ÖLKER, Gökhan 2009 , “Rumca-Türkçe Manzum Sözlük Tuhfetü’l-Uşşâk”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, IV/4: 856-872.
• ÖZ, Yusuf 2010 , Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÖZTAHTALI, İbrahim İmran 2004 , Lâmi˘î Çelebi ve Lügat-ı Manzumu Tuhfe- i Lâmi˘î , Bursa: Gaye Kitabevi.
• PEKOLCAY, Necla 2010 , Mevlid Vesîletü’n-Necât , Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• SELÇUK, Bahir ve Mesut Algül 2015 , “Çocuklar için Yazılan Farsça-Türkçe Manzum Bir Sözlük: Dürrî’nin Güher-rîz’i”, Journal of Turkish Language and Literature, I/2: 133-164.
• ŞİŞMAN, Rabia Şenay 2016 , “Farsça Türkçe Sözlüklerden İlm-i Lugat”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, XI/4: 899-974.
• ŞİŞMAN, Rabia Şenay 2018 , Esâmî İki Dilli Sözlük Türkçe-Farsça Manzum Sözlük , İstanbul: DBY Yayınları.
• TANYILDIZ, Ahmet 2013 , Mes‘ûd Lutfî Efendi, Tuhfe-yi Lutfî Türkçe-Farsça Manzum Sözlük , İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Tevfiye Abdurrahmân Zâhidî-i Konevî , Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi 441.
• TEZCAN, Tuğrul 2019 , “Bir Klişenin Şerhi: Hamdele, Salvele ve Ba‘dü İfadesinin Davud el-Hanefî el-Karsî el-Birgivî’de Çağrıştırdıkları”, Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, III/1: 56-72.
• TİRYAKİOL, Selim 2013 , Dil Öğretimi Geleneğimizde Manzum Sözlükler Tuhfe-i ˘Âsım Örneği , Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Tuhfe-i Fedâî Fedâî Mehmed , Süleymaniye Kütüphanesi, Halis Esad Efendi Bölümü 3190.
• Tuhfe-i Nushî Nasûh Efendi , Hattat Tevfik Matbaası, İstanbul 1876.
• Tuhfe-i Zîbâ Hayret Mehmed Efendi , Bulak Matbaası, Kahire 1826.
• TURAN, Muhittin 2012 , “Hasan Rızâyî ve Kân-ı Ma‘ânî İsimli Manzum Sözlüğü”, Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7/4: 2939-2992.
• UZUN, Mustafa 1992 , “Besmele/Kültür ve Edebiyat”, DİA, V, 538-540.
• ÜNVER, İsmail 1986 , “Mesnevî”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı II Divan Şiiri , 415-416-417, 430-563.
• ÜZGÖR, Tahir 1990 , Türkçe Dîvân Dîbâceleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• YAVUZ, Yusuf Şevki 1997 , “Hamdele”, DİA, XV, 448-449.
• YURTSEVEN, Necmettin 2003 , Türk Edebiyatında Arapça-Türkçe Manzûm Lügatler ve Sünbülzâde Vehbî’nin Nuhbe’si, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.