Basîrî’nin Mensur Letâ’ifnâmesi

Yıl 2021, Cilt: 27 Sayı: 27, 239 - 285, 30.12.2021

Zahide Efe

Öz

Klasik Türk edebiyatının mizah konulu eserleri; hezl, hiciv, ta’riz, şathiyyat, mutayebe, şaka, nükte, suhriyye, fıkra ve hikâye gibi çeşitli türler altında hem manzum hem de mensur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu türlerden biri de ince bir nükteyi ihtiva ederek güldürme ve eğlendirmeyi esas alan latifelerdir. Latifelerin bir araya getirildiği mecmualara letâ’ifnâme adı verilmiştir. Konusunu genellikle çağının sosyal hayat koşullarından alan letâ’ifnâmeler, yazıldıkları dönemin toplumsal ve kültürel yaşantısını günümüze taşıyan önemli eserlerdir. Edebiyatımızda ilk örneklerine 15. yüzyıldan itibaren rastlanan bu eserler, özellikle 16. yüzyıldan itibaren yaygınlık kazanmıştır. Bu örneklerden biri de tezkirelerde ve biyografik kaynaklarda nüktedan kişiliği ve latifelerinin çokluğu ile öne çıkan 16. yüzyıl şairlerinden Basîrî’nin kaleme almış olduğu mensur Letâ’ifnâme’dir. Eserin şu an için bilinen tek nüshası Konya Koyunoğlu Müzesi Kütüphanesi’nde 14665 arşiv numaralı Mecmû‘a-i Fevâid’in 3b-13b yaprakları arasında bulunmaktadır. Sonunda yer alan temmet kaydına göre 941/1534-35 tarihinde telif edilen eser, “Ez-Letâ’if-i Mevlânâ Basîrî” başlıklı kadılık taksiminin yapıldığı bölüm, “Ez-Letâ’ifi Basîrî” başlıklı dertli bir beng tiryakisinin hikâyesinin anlatıldığı Bengînâme’nin yer aldığı bölüm ve “Latife” başlıklı 59 latifenin yer aldığı bölüm olmak üzere üç bölümden müteşekkildir. Bu çalışmada letâ’ifnâme türü hakkında özet mahiyetinde bilgi verildikten sonra Basîrî’nin hayatı ve edebî kişiliğine değinilmiş; Letâ’ifnâme’si mizah ögeleri açısından tahlil edildikten sonra eserin çeviri yazılı metnine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Edebiyatı, Mizah, Latife, Basîrî, Letâ’ifnâme

Basiri’s Prose Leta’ifname

Öz

The humorous works of classical Turkish literature appears in both verse and prose under various genres such as hezl, satire, ta’riz, şathiyyat, mutayebe, joke, wit, suhriyya, anecdote and story. One of these genres is the jokes that are based on humor and amuse by containing a subtle wit. The journals in which the jokes are brought together are called leta’ifname. Leta’ifnames, which usually take their subject from the social life conditions of their age, are important works that carry the social and cultural life of the period in which they were written. These works, the first examples of which can be found in our literature since the 15th century, have become widespread especially since the 16th century. One of these examples is the prose Leta’ifname written by Basiri, one of the 16th century poets who stands out with his witty personality and the abundance of his jokes in biographies and biographical sources. The only known copy of the work is in the Konya Koyunoğlu Museum Library, between leaves 3b-13b of Mecmu‘a-i Fevaid with archive number 14665. According to the temmet record at the end, the work, which was completed in 941/1534-35, consists of three sections; the section titled “Ez-Leta’if-i Mevlana Basiri” in which the division of the kadi was made, and the section entitled “Ez-Leta’if-i Basiri”, in which the story of a troubled beng drinker is told in Benginame and the section in which 59 jokes titled “Latife” takes place. In this study, after giving brief information about the leta’ifname genre, Basiri’s life and literary personality were mentioned; after analyzing Leta’ifname in terms of humor elements, the translated text of the work is included.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, Humor, Latife, Basiri, Leta’ifname

Kaynakça

• AÇA, Mehmet vd. 2011 , Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi, İstanbul : Kriter Yayınları.
• Açıkgöz, Namık 2017 , Riyazi Muhammed Efendi Riyâzü’ş-Şuara, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/54137,540229-riyazu39ssuarapdfpdf.pdf?0. [Erişim Tarihi: 04.08.2021].
• AKBAYAR, Nuri 1996 , Mehmed Süreyya Sicil-i Osmanî, İstanbul: Kültür Bakanlığı ile Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
• ALTUNEL, İbrahim 2003 , “Latife”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 27, 109-110.
• BALCI, Rüştü 2014 , Keşfü’z-Zunûn, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• BAŞPINAR, Fatih 2011 , “Basîrî’nin Bengînâme Adlı Eseri”, Turkish StudiesInternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6 3 , 567-576.
• BATIİSLAM, Hanife Dilek 1997 , Kâni'nin Mensur Letâ’ifnamesi ve Hezliyyatı, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• BİRİNCİ, Ali 2018 , Lügat-i Remzî Doktor Hüseyin Remzî 2. Cilt, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları: 101.
• CANIM, Rıdvan 2018 , Latifi Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. [Erişim Tarihi: 04.08.2021]. e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/60327,latifitezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzamapdf.pdf?0.
• ÇALIŞKAN, Yaşar 2015 , Lami'i Çelebi Latîfeler Kitabı Letâ’if-i Lami'i, İstanbul: Büyüyen Ay.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed 1970 , “Zâtî’nin Letâyifi”, İstanbul Üniversitesi TDED., XVII, 1-51.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed 1977 , “Zâtî’nin Letâyifi II”, İstanbul Üniversitesi TDED., XXII, 113-161.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed 1992 , “Basiri”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 5, 105-106.
• DEMİREL, Şener 2009 , Eski Türk Edebiyatında Letâ’ifnameler ve Bir Yazma Eserin Der-kenarındaki Latîfeler, Adıyaman Üniversitesi Ulusal Eski Türk Edebiyatı Sempozyumu 15-16 Mayıs 2009 s. 225-240 . Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Yayın No. 3.
• EKİNCİ, Ramazan 2013 , “Fehîm-i Kadîm’in Latîfeleri: Tercüme-i Letâyif-i Kibâr-ı Kümmelîn”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8 4 , 749-768.
• İPEKTEN, Haluk vd. 2017 , Sehi Beg Heşt Bihişt, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. [Erişim Tarihi: 04.08.2021]. e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78460/tezkireler.html.
• İSEN, Mustafa 2017 , Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. [Erişim Tarihi: 04.08.2021]. e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55739,kunhul-ahbarin-tezkirekismpdf.pdf?0.
• KARAMAN, Hayrettin vd. 2016 , Kur’an Yolu Meâli, 5. Baskı, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• KARTAL, Ahmet 2006 , Basiri ve Türkçe Şiirleri, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KAVRUK, Hasan ve Salim DURUKOĞLU 2020 , Şemsettin Sami Letâ’if Çeviri Yazı-İnceleme-Metin-Sözlük, Ankara: Akademisyen Kitabevi.
• KAYABAŞI, Bekir 1997 , Kâfzâde Fâ’izî’nin Zübdetü’l-Eş’âr’ı, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• KILIÇ, Filiz 2018 , Âşık Çelebi Meşâ’irü’ş-Şu'arâ, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. [Erişim Tarihi: 04.08.2021]. e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairussuarapdf.pdf?0.
• KORTANTAMER, Tunca 2007 , Temmuzda Kar Satmak Örnekleriyle Geçmişten Günümüze Türk Mizahı, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• KURNAZ, Cemal ve Mustafa TATCI 2000 , Mehmed Nâil Tuman Tuhfe-i Nâilî, Ankara: Bizim Büro Yayınevi.
• KUTLU, Mustafa 1986 , “Letâif, Letâifnâme”, İstanbul: Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VI, Dergâh Yayınları.
• KÜÇÜK, Serhat ve Mehmet Akif GÜNDEŞ 2013 , Faik Reşad Külliyat-ı Letâ’if Osmanlı Latîfeleri , İstanbul: Kesit Yayınları.
• LEVEND, Agah Sırrı 1998 , Türk Edebiyatı Tarihi I. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Muallim Naci 1322 , Lugat-ı Naci, İstanbul: İstanbul Asır Matbaası .
• ÖZEL, Birgül 1995 , Letayif-name, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• PALA, İskender 2004 , “Letâ’if-name”, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü s.286-87 . İstanbul: Kapı Yayınları.
• SARISOY, Fikret 2001 , Basiri'nin Farsça Divanı, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• SAVRAN, Nurdoğan 1989 , Bursalı Lâmi’î Çelebi’nin Letâifi’nin Erzurum Nüshasının Halk Edebiyatı Açısından Değerlendirilmesi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• SOLMAZ, Süleyman 2018 , Ahdî ve Gülşen-i Şu‘arâ’sı İnceleme-Metin , Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. [Erişim Tarihi: 02.11.2021]. e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56733,ahdigulsen-i-suarapdf.pdf?0.
• SUNGURHAN, Aysun 2017a , Beyânî Tezkiretü’ş-Şu‘arâ, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. [Erişim Tarihi: 04.08.2021]. e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56733,ahdi-gulsen-isuarapdf.pdf?0.
• SUNGURHAN, Aysun 2017b , Kınalızâde Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-şu’arâ, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. [Erişim Tarihi: 04.08.2021]. e-kitap: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55834,kinalizade-hasancelebipdf.pdf?0.
• Şemseddin Sami 1317 , Kâmûs-ı Türkî Tıpkıbasım , İstanbul: Enderun Kitabevi.
• ÜNLÜ, Osman 2008 , Cinani'nin Bedayiü'l-asar'ı-inceleme ve metin, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• YILDIZ, Ayşe 2005a , “Latife”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü Cilt IV, s. 236-237 . Ankara: AKMB Yayınları.
• YILDIZ, Ayşe 2005b , “Letâifnâme”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü Cilt IV, s. 246-248 . Ankara: AKMB Yayınları.