Münazara Türünde Arz ve Semânın Anlatımına Dair İki Örnek: Lâmi’î Çelebi’nin Yer ile Gök’ü ile Şemseddîn Sivâsî’nin Âsumân u Zemîn’i

Yıl 2023, Cilt: 30 Sayı: 30, 405 - 417, 27.06.2023

Necmiye Özbek Arslan

Öz

Eski sözlüklerde arz, “semânın mukabili olan cisim” veya “insanların üzerinde bulunduğu yer” şeklinde açıklanır. Semâ ise “yükseklik” anlamında bir isim olup “gök, bulut, yüksekte olan her şey, evin tavanı, yağmur, atın sırtı” gibi mânalara gelir. Ancak daha çok “gökyüzü” anlamıyla varlık ve kâinat tasavvurunun bir parçası olarak kullanılan semânın biri fizikî, birisi metafizik iki mânâsı üzerinde durulur.
Münazaralarda şâirler bazen didaktik bir mahiyette yer ile gök unsurunu ele alıp dini-ahlaki öğretilerle ve tasavvufi söylemlerle açıklamaya çalışırken, bazen de yaratılıştaki mucizeyi oldukça sanatlı ifadelerle tasvir edip mecazi ifadeleri, edebî sanatları temele alarak sadece tabiatın güzelliğine vurgu yapmaya çalışmışlardır. İster didaktik ister dini-tasavvufi isterse edebî kaygı içinde yazılmış olsun münazaralarda yer ile gök arasında tasavvurî bir çekişme söz konusu olmuştur ve yer ile göğün üstünlüklerini birbirlerine kabul ettirme çabasında olduğu betimlenmeye çalışılmıştır.
Bu çalışmanın konusunu oluşturan arz ve semâ kavramlarını konu alan şâirlerden ilki 16. yüzyılın ünlü şâiri Bursalı Lâmi’î Çelebi’dir. Lâmi’î Çelebi , Gûy u Çevgân isimli mesnevisinin başında sebeb-i telif bölümünde yazdığı 106 beyitlik yer ile gök münazarasında yerin ve göğün ağzından hem yeryüzünün hem de gökyüzünün üstünlüklerini anlatarak yaratılışlarındaki güzellikleri sanatlı ifadelerle medhetme yolunu seçmiştir. Arz ve semâ konusunda münazara yazan şâirlerden bir diğeri 16. yüzyılın dini-tasavvufi sahasında ün kazanmış Halveti şâirlerinden Şemseddin-i Sivâsî’dir. Şâir, Mevlid isimli eserinin içinde “Hikâyet-i dîger fî fazli’n-Nebî” başlığının hemen altında ilk 50 beyitte yazmış olduğu yer-gök münazarasında daha çok dini-tasavvufi bir anlatım metodunu benimsemiştir. Baştan sona kadar yer ile gök, her ne kadar çekişme/mücadele hâlinde tasavvur ve tasvir edilmişse de mesnevilerin sonunda bir bütünün parçası olan iki varlık olarak zikredilmişlerdir. Bu çalışmada her iki şâirin yazmış oldukları münazaralar karşılaştırılacak, yer/arz ile gök/semâ unsurlarının ele alınış şekilleri üzerinde bir değerlendirme yapılıp münazaralarda işleniş şekillerine göre benzerlikler ve farklılıklar ortaya konmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arz, Semâ, Münazara, Klasik Şiir, Mesnevi

Kaynakça

• AKSOY, Hasan, (2015), Şemseddîn Sivâsî Külliyatı-Mevlid, Sivas Belediyesi.
• ARSLAN, Serap (2016), A Transcrıptıo And Textual Analysıs Of Münazara-i Tuti vü Zag Tercemesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• AYDIN, Abdurrahman (2020). “Semâ ve Arz Kavramlarının İşârî Tefsîrlerdeki Yorumlarına İlişkin Bir Analiz”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Güz 7/2, 1348-1362.
• BAŞ, Erdoğan (2009),”Semâ” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c. 36, 453-455.
• BENLİ, Şeyma (2019), Klasik Türk Edebiyatında Münazara, Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• DİRİÖZ, Meserret (1980), “Türk Edebiyatında Münazara” Milli Kültür, c. 2, s. 1, 20-22.
• DÖNER, Ertuğrul (2022), “Allah, Gökyüzü ve Somut İlişkisi: Mâide Sûresi 112-115. Âyetleri Örneklemi”, Çukurova Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, 30. Yıl Özel Sayısı. Eylül, 201-218.
• ELİADE, Mircea (2003), Dinler Tarihine Giriş (Çev. Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• MERTER, Mustafa (2014), Psikolojinin Üçüncü Boyutu: Nefs Psikolojisi ve Rüyaların Dili, İstanbul: Kaknüs Psikoloji. Ragıp el-Isfahânî (2010), Müfredât, Kur’ân Kavramları Sözlüğü (çev. Abdülbaki Güneş, Mehmet Yolcu), İstanbul:Çıra Yayınları.
• SAYDAM, Bilgin (2017), Ara’f’dalık-lar İnsanın Hâlleri ve Eylemleri: Psikomitolojik Çözümleme, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• TANYILDIZ, Ahmet (2005), Firdevsî-i Tavîl Münâzara-i Seyf ü Kalem (İnceleme-Metin-Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• TEKİN, Gönül Alpay (2020), Sîmurg’un Kanadı, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• TEZCAN, Nuran (1980), “Lâmi'î’nin Gûy u Çevgân’ından İki Münazara”, Belleten, (1980-1981), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara , 49-63.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya (2015), Aşk Ahlakı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.