Klasik Türk Şiirinde Yarı Kurgusal Bir Menkabe: Hikâyet-i Ca’fer-i Tayyâr Oğulları

Yıl 2024, Cilt: 32 Sayı: 32, 811 - 852, 30.06.2024

Fatih Uğur

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1444200

Öz

Klasik Türk şiirinde menkabevi metinler ve bütünlüklü olarak menakıpnameler geniş yer tutar. Bir yönüyle tarihsel gerçekliğe işaret eden bu metinler, genellikle olağanüstülük motifleriyle süslenmiştir ve insanüstü özellikler gösteren kahramanların, velilerin, evliyaların yahut din ulularının öyküsünü anlatır. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu’nda bulunan 06 Mil Yz A 3951/2 numarasıyla kayıtlı Hikâyet-i Ca’fer-i Tayyâr’ın Oğulları isimli eser de bu tür metinlerden biridir. 248 beyitten müteşekkil eser açık, sade bir dille ve mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır; ancak son varaktaki bazı kısımlar tahrip olduğu için okunamamaktadır. XVI. yüzyıl Türkçesi özellikleri gösteren eserin müellifi, müstensihi ve yazım tarihi belli değildir. Bununla birlikte ilk 42 beyitten oluşan oldukça eksik bir nüshası XVI. yüzyıl şairlerinden Derviş İvaz’ın Dâsitân isimli eserinde bir bölüm olarak yer almaktadır. Eserde Hz. Peygamber’in amcasının oğlu ve sahabesi olan Cafer-i Tayyâr’ın oğulları İbrahim ve Muhammed’in Kerbela hadisesinden sonra Fırat nehri kıyısınca kaçmaları, bir kadının evine sığınmaları ve Yezid’in askeri tarafından öldürülmeleri anlatılmaktadır. Ancak onların öldürüldüğü sahnelerde görünen evrenin gerçeklerine aykırı eylemler gerçekleşmiştir. Metni yazma amacının okuyanı yahut dinleyeni ağlatmak olduğunu birçok beyitte vurgulayan müellif, çocukların başına gelen hadiseleri olağanüstülüklerle zenginleştirerek metni menkabeye yakın bir içerikle oluşturmuştur. Bu yazıda Hikâyet-i Ca’fer-i Tayyâr’ın Oğulları’nın yazı çevrimi ve tahlili yapılmış; tarihî gerçeklere ve menkabevi özelliklere işaret eden yönleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

klasik Türk edebiyatı, menkabe, Ca'fer-i Tayyar, Ca'fer-i Tayyar oğulları, ehl-i beyt

A Semi-Fictional Hagiography in Classical Turkish Literature: Hikâyet-i Ca’fer-i Tayyâr Oğulları

Öz

In classical Turkish poetry, hagiographic texts and hagiography as a whole have a wide place. These texts, which point to historical reality in a way, are generally adorned with motifs of extraordinaryness and tell the stories of heroes, saints or religious leaders who display superhuman characteristics. The work titled Hikâyet-i Ca’fer-i Tayyar Ogulları, located in the Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu (06 Mil Yz A 3951/2 ) is one of such texts. The work, consisting of 248 couplets, was written in a clear, simple language and in mesnevi verse. However, some parts of the last folio cannot be read because they are damaged. The author, copyist and date of writing of the work, which has characteristics of 16th century Turkish, are unknown. However, a very incomplete copy consisting of the first 42 couplets is included as a chapter in the work of Derviş İvaz, one of the 16th century poets, called Dasitan. In the work, it is told that Ibrahim and Muhammed, the sons of Cafer-i Tayyar, the Prophet Mohammad’s uncle's son and companion, escaped to the banks of the Euphrates River after the Karbala incident, took shelter in a woman's house and were killed by Yazid's soldier. However, in the scenes where they were killed, actions contrary to the realities of the visible universe took place. The author, who emphasizes in many couplets that the purpose of writing the text is to make the reader or listener cry, has created the text with a content close to legend by enriching the events that happen to children with extraordinary events. In this article, the transcription and analysis of Hikayet-i Ca’fer-i Tayyar'ın Ogulları were made and aspects pointing to historical facts and legendary features were examined.

Anahtar Kelimeler

classical turkish literature, hagiography, Cafer-i Tayyar, sons of Cafer-i Tayyar, ahlal-beyt

Kaynakça

• ARSLAN, Mahmut (1990), “Eski Türk devlet anlayışı ve çifte hükümdarlık meselesi”, Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, 223-242.
• AVCI, Casim (1998), “Hilâfet”, İslam Ansiklopedisi (c. 17), İstanbul: TDV Yayınları.
• ÖZDEMİR, Yaşar (2014), Ehl-i Beyt Kavramının Teolojik Analizi, Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Cemâleddîn Ahmed bin Ali (1380/1961), Umdetü’l-Tâlib, Necef: Matba’tü’l-Haydariyye.
• Dervîş İvaz, Dâsitân, Milli Kütüphane, Yazma Eserler, 06 Hk 3927/3.
• ELİADE, Mircea (2022), Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi (c. 3), İstanbul: Alfa Yayınları.
• Hikâye-i Ca’fer-i Tayyâr, Milli Kütüphane, Yazma Eserler, 06 Mil Yz A 3951/2
• Tüsterî, (1435/2014), Kâmûsü'r-Ricâl (c. 9), Kum: Müessesetü'l-Neşri'l-İslâmî.
• İÇLİ, Ahmet (2023), “Klasik Türk şiirinde ehlibeyt kavram (sözlüksel) alanı ve ehlibeyt imgesinin görüntü seviyeleri”, Klasik Türk Edebiyatında Ehl-i Beyt (N. Özbek Arslan, & F. Eren Kaya, ed.), Çanakkale: Paradigma Akademi.
• İLHAN, Beyza (2019), Dervîş İvaz’in Dâsitân Adlı Eseri (İnceleme, Metin, Dizin), Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• KARLIĞA, H. Bekir (1991), “Anâsır-ı erbaa”, İslam Ansiklopedisi (c. 3, s. 149-151), İstanbul: TDV Yayınları.
• KARTAL, Ahmet (2014), Doğu'nun Uzun Hikâyesi, Türk Edebiyatında Mesnevî, Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2016), Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Evliya Menâkıbnâmeleri, İstanbul: Timaş Yayınları.
• ÖZ, Mustafa (1994), “Ehl-i beyt”, İslam Ansiklopedisi (c. 10, s. 498-501), İstanbul: TDV Yayınları.
• ÖZVEREN, Sema (2018), “Bir kadın evliya örneği: Elif Ana”, Motif Vakfı Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu, 348-356.
• TAŞKIRAN, Hasan (2021), “Türk devletlerinde tabiiyet ve tehdidin simgesi: kesik baş gönderme geleneği”, Şarkiyat, 13(1), 287-301. : https://doi.org/10.26791/sarkiat.883224.