Rahîmî'nin Şerh-i Risâle-i Muammâ-yı Suğrâ-yı Câmî Adlı Eseri

Yıl 2024, Cilt: 32 Sayı: 32, 104 - 151, 30.06.2024

Gıyasettin Ateş

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1464517

Öz

Edebî bir tür olan muammâ, Arap edebiyatında ortaya çıkmış ve Fars edebiyatında türün kuralları belirlenerek bu türün mahiyetinin ve olgun örneklerinin yer aldığı eserler ortaya konmuştur. Türk edebiyatında muammâ söyleyen şairlerin yanı sıra bu sahada yazılan Farsça eserleri tercüme ve şerh eden şairler de olmuştur. Fars edebiyatında muammâ konusunda eser verenlerden biri de Mollâ Câmî olup onun muammâ konusunda dört eseri bilinmektedir. Bu eserlerden biri de Manzûme-i Muammâ’dır. 66 beyitten oluşan bu eserin Türkçe tercüme ve şerhleri yapılmıştır. Bu şerhlerden biri de Rahîmî’ye aittir. Bu çalışmada Mollâ Câmî’nin Farsça manzûm olarak kaleme aldığı Manzûme-i Muammâ eserinin 18. yüzyılda Rahîmî mahlaslı birine ait Türkçe şerhi incelenmiştir. Şerhin sonunda bulunan tarih manzûmesinden hareketle şârihin Rahîmî mahlaslı biri olduğu ve bu şerhi 1117/1705-06 yılında kaleme aldığı anlaşılmaktadır. Bu dönem kaynaklarında muammâ ve lugazla ilgilenen ve meşhur olan Rahîmî, Habeşizâde lakabıyla meşhur olan Abdurrahim Rahîmî olduğu bilgisinden hareketle bu şerhin Habeşîzâde Rahîmî’ye ait olma ihtimali yüksektir. Çalışmanın giriş bölümünde muammâ türü hakkında temel bilgiler verilmiştir. İnceleme bölümünde Mollâ Câmî’nin Manzûme-i Muammâ eseri kısaca tanıtılmıştır. Devamında Şerh-i Risâle-i Muammâ-yı Suğrâ’nın şârihi olan Rahîmî’nin kimliği tespit edilmeye çalışılmıştır. Daha sonra şârih olabileceği kanaati hasıl olan Habeşîzâde Abdurrahim Rahîmî’nin kısa biyografisine yer verilmiştir. Yine bu bölümde tetkik edilen şerh eser ile ilgili şekil ve içerik hakkında elde edilen bilgiler, bu şerhin özeti ile nüsha tanıtımına yer verilmiştir. Çalışmanın metin bölümünde ise şerhe ait iki nüshanın karşılaştırmalı traskripsiyonlu metnin neşrine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Muammâ, Muammâ Şerhi, Abdurrahim Rahîmî, Mollâ Câmî.

The Work of Commentary of Risâle-i Muammâ-yi Suğrâ-yi Câmî by Rahîmî

Öz

As a poetic genre of literature muamma, which can be defined as a mystery poem due to hiding names in the poem, first appeared in Arabic Literature and works were conveyed in Persian Literature by identifying field-specific rules and qualities of the genre. In addition to the poets using muamma in Turkish literature, there have also been poets who interpreted and commentated the Persian Works written in this field. Molla Câmî is one of the poets that produce Works in the field of muamma and he presented four works about muamma, one of which is Manzûme-i Muammâ. It consists of 66 couplet and it was translated into Turkish and its commentaries were made. In this study, the Turkish commentary of the work of Manzûme-i Muammâ, which was written as Persian verse by Molla Câmî, and was written by someone with the nick name of Rahîmî was analysed. Moving on to the historical poem at the end of the commentary, it is depicted that the commentator was named Rahîmî and it was composed around 117/1705-06. Considering the sources of the period, it is highly likely that this commentary belongs to Habeşîzâde Rahîmî based on the fact that Rahîmî, who was dealing with and known for muammâ and lugaz or riddle, was indeed Abdurrahim Rahîmî. Essential details about the poetic genre of muammâ are stated in the introduction of the study. In the analysis part, Manzûme-i Muammâ by Mollâ Câmî was presented shortly. Afterwards, the authorship of commentator Rahîmî, who owns the work of Şerh-i Risâle-i Muammâ-yı Suğrâ (the commentatory of Şerh-i Risâle-i Muammâ-yı Suğrâ), was managed to be determined. Also, a short biography of Habeşîzâde Abdurrahim Rahîmî, who is predicted to be the commentator, was given. At the same time, in this part, the findings about the form and content of the commentary which had been analysed was included together with the summary and introduction of the sample. In the textual part of the study, the comparison of two transcribed manuscript samples of the commentary were given.

Anahtar Kelimeler

Muammâ, The commentary of Muammâ, Abdurrahim Rahîmî, Molla Câmî.

Kaynakça

• Aksoyak, İsmail Hakkı (2020), Rahîmî, Habeşî-zâde Abdurrahîm Rahîmî Bey, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü; https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rahimi-habesizade-abdurrahim-rahimi (Erişim tarihi: 10.03.2024).
• Arslan, Ömer (2023a), Bir Beyitte Bütün İsimleri Gizleyen Muamma: Câmi‘ül-Esmâ, Akademik Dil Ve Edebiyat Dergisi, 7(3), 2495-2522. https://doi.org/10.34083/akaded.1387395.
• Arslan, Ömer (2023b), “Kınalızâde Alî Çelebi’nin Muammeyâtı”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Prof. Dr. M. A. Yekta Saraç, C. 1, Editörler: Mücahit Kaçar, Sadık Yazar, Ömer Arslan vd., İstanbul: DBY Yayınları.
• Bilkan, Ali Fuat (2000), Türk Edebiyatında Muammâ, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çapan, Pervin (2005), Mustafa Safâyî Efendi Tezkire-i Safâyî, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Durmuş, İsmail (2020), Muammâ, DİA, C. 30, s. 319-320, Ankara: TDV Yayınları.
• Durusoy, Ali (2001), “el-İşâret ve’t-Tenbihât”, DİA, C. 23, s. 421-422, İstanbul: TDV Yayınları.
• Donuk, Suat (2020), Habeşîzâde Abdurrahîm Rahîmî’nin Matla‘u’l-İşrâk Adlı Silsilenâmesi ve Matla‘u’l-İşrâk’a Göre Tarikatlar ve Şeyh Silsileleri, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD), 20 (1), 38-62. https://doi.org/10.30627/cuilah.724948.
• Kaçar, Mücahit (2021), “Mollâ Câmî’nin Manzûme-i Muammâ’sına Salâhaddîn-i Uşşâkî Tarafından Yapılan Şerh”, Esengü Bitig: Doğumunun 60. Yılında Zühal Ölmez Armağanı, Yayına Hazırlayan: Tümer Karaayak, Uğur Uzunkaya, İstanbul: DBY Yayınları.
• Kaçar, Mücahit, İlyas Karslı ve Ahmet Akdağ (2020), Tercüme-i Hizânetü’l-Edeb: İzahlı ve Örnekli Belagat Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Okumuş, Ömer (1993), Câmî, Abdurrahman, DİA, C. 7, s. 94-99, İstanbul: TDV Yayınları.
• Öntürk, Tolga (2022), Behiştî Ramazan’ın Mollâ Câmî’nin Muammâ-i Sagîr Risalesine Yazdığı Şerh: Şerh-i Manzûme-i Mu’ammâ, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, (29), s. 247-267. http://dx.doi.org/10.25068/dedekorkut517.
• Özkan, Mustafa (1994), “Dekâiku’l-hakâyık”, DİA, C. 9, s. 111-112, Ankara: TDV Yayınları.
• Saraç, M. A. Yekta (2020), Muammâ, DİA, C. 30, s. 320-321, Ankara: TDV Yayınları.
• Saraç, M. A. Yekta (1995), Emrî, Emrullah, DİA, C. 11, s. 164, Ankara: TDV Yayınları.
• Turgut, Kadir (2013), Abdurrahman Câmî, Düşünce ve Eserlerinin Türk Edebiyatına Etkisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Doktora Tezi).
• Yazar, Sadık (2011). Anadolu Sahası Klasik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Doktora Tezi).