Muḳaddimetü’l-Cezerî Şerh Geleneğinde Hüseyin b. Ali Amâsî’nin ‘Dürr-i Meknûn’ Adlı Eseri

Yıl 2024, Cilt: 32 Sayı: 32, 235 - 268, 30.06.2024

Selim Çakıroğlu

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1487237

Öz

Bu araştırmada tecvid ilmi literatüründe önemli bir yere sahip olan Muḳaddimetü’l-Cezerî’nin manzum tercüme ve şerhi olan Dürr-i Meknûn adlı eser, tecvid ilmi açısından incelenecektir. Makalede konu üç ana bölümde ele alınacaktır. Burada öncelikle tecvid ilminin teşekkülü ve İbnü’l-Cezerî’ye kadar olan süreçte ortaya çıkan literatür ile ilgili bilgilere özet olarak temas edilecektir. Sonrasında Muḳaddimetü’l-Cezerî etrafında oluşan mensur ve manzum literatüre değinilecek, özellikle Osmanlıda oluşan tercüme ve şerh geleneği çerçevesinde telif edilen eserlere dikkat çekilecektir. Böylece tecvid ilmi bağlamında Muḳaddimetü’l-Cezeri etrafında oluşan telif geleneğinin izi sürülecek ve geleneğin tecvid ilmine yaptığı katkı belirginleştirilecektir. Son olarak Muḳaddimetü’l-Cezerî’nin manzum tercüme ve şerhi olan Dürr-i Meknûn adlı eser edebî yönleri ve tecvid ilmi açısından incelenecektir. Eser üzerine yüksek lisans düzeyinde Türk dili ve edebiyatı kapsamında yapılmış çalışmalar olmakla birlikte, eser ve müellifi kıraat ve tecvid ilmi açısından bütüncül bir şekilde ele alınmamış, eserin tecvid ilmi bağlamında değerlendirmesi yapılmamıştır. Bu araştırma ile 17. yüzyılda Osmanlıda imamlık vazifesinin yanı sıra tecvid ve kıraata dair eserler etmiş telif etmiş, Galata Sarayı muallimliği yapmış olan Hüseyin b. Ali Amâsî ve Dürr-i Meknûn adlı eseri bağlamında Osmanlı ilim geleneğinde kıraat ve tecvid ilmine yönelik faaliyetler daha bir görünür hale gelecektir.

Anahtar Kelimeler

Tecvid, İbnü’l-Cezerî, Mukaddime, Dürr-i Meknûn, Osmanlı

Kaynakça

• Akaslan, Yaşar. Kırâat İlminde Didaktik Şiirler. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2019.
• Akaslan, Yaşar. “Didaktik Manzûmeler Vasıtasıyla Tecvîd Öğretimi”. Usul İslam Araştırmaları Dergisi 34 (2020), 260.
• Aktaş, Emine Özbek. Hüseyin Amâsî Hayatı ve Dürr-i Meknûn İsimli Manzûm Tecvidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kurrâları. İstanbul: Rabbanî Yayınevi, 2021.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbnü’l-Cezerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/551-557. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Altıkulaç, Tayyar. “Sehâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/311-313. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Amâsî, Hüseyin b. Ali. Dürr-i Meknûn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Rodos Hafız Ahmed Ağa Kütüphanesi, 865.
• Amâsî, Hüseyin b. Ali. Risâletü Resm-i Osmânî. Afyon: Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi, 18099/3. 228a-230b.
• Arslan, Durmuş. “Ebû Müzahim Musa b. Ubeydullah el-Hakânî ve Kasîdetü’r-Râiyye’sinin Tecvid Tarihindeki Yeri”. Turkish Studies (Elektronik) 13/25 (2018), 19-40. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.14614
• Bostan, Osman. “Mukaddimetü’l-Cezerî’nin Muhtevası ve Metodu” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54. 185-212. (Haziran 2023). https://doi.org/10.17120/omuifd.1274261
• el-Ca‘berî, Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer. ʿUḳūdü’l-cümân fî tecvîdi’l-Ḳurʾân. thk. Mektebü Kurtuba. y.y.: Müessesetü Kurtuba, 2005.
• Çelebî, Kâtip. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf – Ekmeleddin İhsanoğlu. 10 Cild. London: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmiyyi, 2021.
• Çetin, Abdurrahman. “Hâkānî, Mûsâ b. Ubeydullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/165-166. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Çetin, Abdurrahman. “Tecvid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/253-254. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Çiftçi, Ali. “Tehzîbü’l Ebû Amr ed-Dânî’nin et-Tahdîd fi’l-İtkâni ve’t-Tecvid’i Özelinde Tecvid İlminin Müstakilleşmesi”. Marife 17/2 (2017), 287-317.
• ed-Dânî, Ebû Amr. et-Taḥdîd fi’l-itḳān ve’t-tecvîd. thk. Gānim Kaddûrî el-Hamed. Ammân: Dâru ‘Ammâr, 2000. Döner, Naim. “Ali b. Hüseyin el-Amâsî'nin Mecm'u'l-havâşî ve’l-etrâf Adlı Hâşiyesinde Tahlilî Tefsir Metodu”, Ekev Akademi Dergisi 407-432. 23/78 (2019).
• Erdoğan, Makbule. Dürr-i Meknûn (Çeviri Yazılı Metin-İmla Özellikleri-Dizin-Ekler Dizini). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Gür, Süleyman. “Hüseyin b. Ali el-Amâsî’nin “Resm-i Hatt-i Osmanî”ye Dair Risalesi”, Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu. 1/267-269. Amasya: 2017.
• Halil b. Ahmed. Kitabü’l-‘Ayn. thk. Mehdi Mahzumi - İbrâhim Samerrai. 8 Cild. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1988.
• el-Hamed, Gānim Kaddûrî. ed-Dirâsâtü’s-savtiyye ‘inde ‘ulemâi’t-tecvîd. Amman: Dâru ʿAmmâr, 2007.
• el-Hamed, Gānim Kaddûrî. Şerhu’l-Mukadimetü’l-Cezerî. Cidde: Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Mu’allimâti’l-Kur’âniyye, 2008.
• el-Hemedânî, Ebu’l-Alâ. et-Temhîd fî maʿrifeti’t-tecvîd, thk. Gānim Kaddûri el-Hamed. Ammân: Dâru ʿAmmâr, 2000.
• İbn Düreyd, Cemheretü’l-luġa, thk. Remzî Münîr Ba’lebekî. 3 Cild. Beyrut: Dâru’l-İlmi Li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr. Kitâbü’s-Sebʿa fi’l- ḳırâʾât. thk. Şevkī Dayf. Kahire: Dâru’l-Maʿarif, 1972.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed. Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. nşr. G. Bergstraesser. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1402/1982.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed. en-Neşr fî’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed. Müncidü’l-muḳriʾîn ve mürşidü’ṭ-ṭâlibîn. thk. Nâsır Muhammedî Muhammed Câd. Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-‘Arabiyye, 2010.
• İpekten, Haluk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008.
• Kılıç, Mustafa. Kur’an Tilavetinde Usul ve Esaslar. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022.
• Koyuncu, Recep. “Kırâat İlminde Manzûm Şerh Geleneği: Şâtıbiyye Şerhlerinden Şerhu Şu‘le Örneği”. İslâm İlim ve Düşünce Tarihinde Şerh Geleneği. ed. Mesut Kaya-Sezai Engin. 485-540. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Mekkî b. Ebû Tâlib. er-Riʿâye li-tecvidi’l-ḳırâʾe ve taḥḳīḳi lafẓi’t-tilâve. thk. Ahmed Hasan Ferhat. Ammân: Dâru ‘Ammâr, 1996.
• Müberred, Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezîd. el-Müktedab. thk. Abdülhalık el-Udayme. 4 Cilt. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 2010.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Sîbeveyhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009. 37/130-134.
• Pilgir, Eren. Kıraat Edebiyatında ve Tedrisatında Manzum Eser Geleneği: Hırzu’l-Emânî Örneği. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• es-Sehâvî, Alemüddin. Cemâlü’l-ḳurrâʾ ve kemâlü’l-iḳrâʾ. thk. Mervân el-Atiyye - Muhsin Ferâbe. Dimeşk: Dâru’l-me’mûn li’t-Turâs, 1997.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Hârun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Tetik, İbrahim. Tecvid İlmi: Tarihsel Evveliyatı, Doğuşu ve Gelişim Süreci. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Tuncel, Emrullah. “İlk Dönem Tecvid Eserlerinin Teşekkülünde Lahn Olgusunun Etkisi”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 59 (Aralık 2020), 105-129. https://doi.org/10.15370/maruifd.846120.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Remel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/553-554. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yıldız, Süleyman. “Dilbilimsel Kaynaklarda Sahih Kıraatlere Yönelik Eleştirel Yaklaşımlar”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (Haziran 2023), 134-164. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1258595
• Yurtseven, Muhammet. “Kıraata Dair Bir Eser Olarak Taşköprizâde’nin Şerĥu’l-Muķaddimeti’l-Cezerî Adlı Eserinin Yazma Nüshaları ve Tahkiki Üzerine Bir Değerlendirme”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 3/1 (Haziran 2020), 351-381.
• Yüksel, Ali Osman. İbn Cezeri ve Tayyibetü’n-Neşr. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.