BAYKARA MECLİSİ’NDEN YANSIMALAR -Edebî Meclisler, Meşhur Şâirlerle İlgili Hikâyeler-14

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 34, 288 - 311, 30.06.2025

Ahmet Kartal

https://doi.org/10.15247/devdergisi.1707224

Öz

Zeynüddîn-i Mahmûd-ı Vâsıfî, henüz 15-16 yaşlarındayken muamma çözmedeki yeteneğiyle Alî Şîr Nevâyî’nin dikkatini çekmiş ve meclislerine katılma başarısını göstermiştir. Zamanla şiir söyleme ve inşa yazmada da büyük bir maharet kazanan Vâsıfî tarafından XVI. asrın ikinci yarısında hatıra türünde Farsça olarak kaleme alınan Bedâyi’u’l-vekâyi’, özellikle Türk kültür ve sosyal hayatına dair ihtiva ettiği geniş ve önemli bilgiler vesilesiyle dikkat çekmektedir. Bu çalışmada, Bedâyi’u’l-vekâyi’de yer alan ve Türkistân coğrafyasındaki Türk kültür hayatına, sultanlarla şairler arasındaki ilişkilere ışık tutup günümüze aktaran yirmi ikinci bölümün tercümesine yer verilecektir. Bu bölümde önce Mevlânâ Matla’î’nin Vîrânî karyesinin talebi ile kendine bağlanan günlük nafakasını istemek için manzum olarak kaleme aldığı dilekçesinin Şeyhü’l-âlem Şeyh tarafından Sultan Ebu’l-muzaffer Sultân Muhammed-i Bahâdır’ın tertip ettiği özel meclisinde okunmasına değinilmiştir. Daha sonra Türk şiirinin büyük şairi Alî Şîr Nevâyî, Farsça şiirin önemli temsilcilerinden Hakanî-i Şirvanî, Hâce Ebu’l-bereke, Amîd-i Bâverdî, Molla Câmî, Necm-i Ebherî ile Eslem-i Tûsî, Arap şiirinin önemli şairlerinden Kuba’serî ve Ferezdak ile ilgili hikâyelere yer verilmiştir. Bu hikâyelerde özellikle şairlerin fesahat ve belagatteki yetkinlikleri ile sezgi gücü ve kavrama yeteneklerine dikkat çekilmiştir. Bölümün sonunda ise Matla’î’nin beş fasıldan oluşan manzum dilekçesi ve ona sultanın ağzından yine manzum olarak cevap veren Vâsıfî’nin manzum cevabı yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Zeynüddîn Mahmûd-ı Vâsıfî , Bedâyi’u’l-vekâyi’ , edebî meclisler , manzum dilekçe , şair hikâyeleri

Kaynakça

• ÂDİL, Mahmûd Rızâ (1372), Ferheng-i Câmi’-i Nâmhâ-yi Şâh-nâme, Tehrân: Neşr-i sadûk. AKA, İsmail (2010), “Şâhruh” mad., DİA, c. 38, s. 293-295.
• ALGAR, Hamid- Ali Alpaslan (1998), “Hüseyin Baykara” mad., DİA, c. 18, s. 530- 532.
• ALİ SEYDİ BEY (2023), Lugatçe-i Edebiyât [İnceleme-Metin-Dizin], hzr. Bekir Belenkuyu, İstanbul: dün bugün yarın yayınları.
• ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ (1323), Tercume-i Mecâlisü’n-nefâis: Mecâlisü’n-nefâis, DerTezkire-i Şu‘arâ-i Karn-i Nohum Hicrî, Te’lîf: Mîr Nizâmuddîn Alî Şîr Nevâ’î, (be-Sa‘y u İhtimâm-i Alî Asgar Hikmet), Tehrân [Bu eserin 1-178. sayfaları Fahri-yi Heratî’nin, 179-409. sayfaları ise Kazvînî’nin Mecâlisü’n-nefâis tercümesini kapsamaktadır.].
• ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ (2001), Mecâlisü’n-nefâyis I (Giriş ve Metin), II (Çeviri ve Notlar), hzr. Kemal Eraslan, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• ALPARSLAN, Ali (1992), “Baysungur, Gıyâseddin” mad., DİA, c. 5, s. 276-277.
• AŞURBEYLİ, Sara (2010), “Şirvanşahlar” mad., DİA, c. 39, s. 211-213.
• ATEŞ, Ahmed (1968), İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler I, İstanbul.
• AYCAN, İrfan (1996), “Haccâc b. Yûsuf b. Matar” mad., DİA, c. 14, s. 427-428.
• BÂBÜR (2006), Baburnâme (Vekayi) Gazi Zahîreddin Muhammed Babur, Doğu Türkçesinden çeviren: Reşit Rahmeti Arat, Önsöz ve Tarihi Özet: Y. Hikmet Baydur, İstanbul: Kabalcı.
• CÂMÎ, Mevlânâ Abdurrahmân-i Câmî (1371), Bahâristân, (be-Tashîh-i Doktor İsmâîl-i Hâkimî), Tehrân.
• CÂMÎ, Hasan Nasîrî (1393), Mekteb-i Herât ve Şi’r-i Fârsî, Tehrân: İntişârât-i mûlâ.
• CİHÂNGÎRÎ, Alî (1369), Ferheng-i Nâmhâ-yi Şâh-nâme, Tehrân: İntişârât-i berg.
• ÇETİN, Osman (1998), “Horasan” mad., DİA, c. 18, s. 234-241.
• DEHHUDÂ, Ali Ekber (1373), Lugat-nâme, c. I-XIV, Tehrân: Muessese-i İntişârât-i Çâp-i Dânişgâh-i Tehrân. DEVLETŞÂH, Emîr Devletşâh bin Alâü’d-devle Bahtîşâh el-Gâzî esSemerkandî (1901), Tezkiretü’ş-şu’arâ, nşr. Edward G. Browne, Leiden.
• ERASLAN, Saniye (2019), “Türkistanlı Bir Şair: Vâsıfî ve Türkçe Şiirleri”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, XXIII, 758-774.
• ERGİN, Ali Şakir (1995), “Ferezdak” mad., DİA, c. 12, s. 373-375.
• KARAHAN, Abdülkadir (1995), “Enverî, Evhadüddîn” mad., DİA, c. 11, s. 267-268.
• KARTAL, Ahmet (2000), “Alî Şîr Nevâî’nin Mecâlisü’n-nefâis İsimli Tezkiresi ve XVI. Asırda Yapılan Farsça İki Tercümesi”, Bilig,sy. 13, s. 21-65.
• KARTAL, Ahmet (2003), "Ali Şîr Nevâî’nin Farsça Siirleri", Bilig, sy. 26, s. 147- 80.
• KARTAL, Ahmet (2019), Türk-Fars Edebî İlişkileri Hakîkate Düşen Gölge, 2. baskı, İstanbul: doğukütüphanesi.
• KARTAL, Ahmet (2021), “Baykara Meclisi’nden Yansımalar-Alî Şîr Nevâî Etrafında Gelişen Olaylar-İlmî ve Edebî Meclisler 6-”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 26, s. 335-389.
• KÂTİB ÇELEBİ (2013), Cihan-nüma, 2 c., nşr. Said Öztürk, İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi Medeniyet Araştırmaları Merkezi.
• KAYA, Mahmut (2000), “İskender” mad.,DİA, c. 22, s. 557-559.
• KILAVUZ, Ahmet Saim (2013), “Zeynelâbidîn” mad., DİA, c. 44, s. 365.
• KURTULUŞ, Rıza (2012), “Tûs” mad., DİA, c. 41, s. 431-432.
• KUT, Günay (1989), “Ali Şîr Nevâî (ö. 906/1501)”, DİA, c. 2, s. 449-453.
• KUTLUER, İlhan (1993), “Câlînûs” mad., DİA, c. 7, s. 32-34.
• LEVEND, Agâh Sırrı (1965), Ali Şir Nevaî I, Hayatı Sanatı ve Kişiliği, Ankara: TDK Yayınları.
• MU’ÎN, Muhammed (1371), Ferheng-i Fârsî, Şeş cild, Çâp-i heştum, Tehrân: Çâphâne-i Sipihr.
• ONAY, Ahmet Talât (1992), Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, hzr. Cemâl Kurnaz, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim (2009), “Sencer” mad., DİA, c. 36, s. 507-511.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi (2003), “Mâverâünnehir” mad., DİA, c. 28, s. 177-180.
• SÂM MÎRZÂ SAFEVÎ (1346), Tezkire-i Tuhfe-i Sâmî, Tashîh u Mukaddime ez: Ruknuddîn Humâyûnferruh, Tehrân.
• SARAY, Mehmet (1992), “Bedahşan” mad., DİA, c. 5, s. 291-292.
• STEİNGASS, F. (1975), Persian-English Dictionary, Beirut: LibrairieduLiban.
• ŞÜKÛN, Ziya (1984), Farsça-Türkçe Lûgat, Gencîne-i Güftâr Ferheng-i Ziyâ, (3 cilt), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• TOGAN, A. Zeki Velidi (1964), “Alî Şîr”, İA, c. 1, s. 349-57.
• TOMAR, Cengiz (2010), “Şam” mad., DİA, c. 38, s. 320-325.
• TÜLÜCÜ, Süleyman (1997), “Hâtim et-Tâî” mad., DİA, c. 16, s. 472-473.
• VANLIOĞLU, Mehmet – Mehmet Atalay (1994), Edebiyat Lügati, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• VÂSIFÎ, Zeynüddîn Mahmûd-ı Vâsıfî (1349), Bedâyi’u’l-vekâyi’, (nşr. A. Boldirev), Cild-i evvel, Çâp-i divvom, İntişârât-i Bunyâd-i Ferheng-i Îrân, Çâphâne-i zer.
• VÂSIFÎ, Zeynüddîn Mahmûd-ı Vâsıfî (1350), Bedâyi’u’l-vekâyi’, (nşr. A. Boldirev), Cild-i divvom, Çâp-i divvom, Çâphâne-i zer.
• YAZICI, Tahsin (1994), “Efrâsiyâb” mad., DİA, c. 10, s. 478-479.
• Yüce Kur’an ve Açıklamalı-Yorumlu Meâli (2016), hzr. Abdulkadir Şener-M. Cemal Sofuoğlu-Mustafa Yıldırım, İzmir.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir