SÖZ VARLIĞIMIZDA YILAN

Yıl 2014, Cilt: 2 Sayı: 1, 25 - 49, 04.04.2014

Nergis Biray

Öz

Farklı ve uzak coğrafyalarda, asırlarca birbirinden kopuk yaşayan Türk topluluklarının sözcük dağarcıklarına
dair çalışmalar yapıldığında ortak noktaların çokluğu dikkat çekmektedir. Aynı hayat tarzına ve dünya görüşüne sahip
bu toplulukların söz dağarcıkları da bu doğrultuda benzer hatta birebir aynı olabilmektedir. Yılan sözcüğü ile ilgili söz
varlığı da bize bu ortak dünyayı gösteren yapıları içermektedir.
Makalede, ilk yazılı kaynaklardan itibaren ulaşılabilen bütün tarihi dönemlerdeki eserlerden ve bugünkü Türk
lehçelerinin sözlükleri ile eserlerinden yapılan taramalarla “yılan” sözcüğü ve etrafında oluşan söz varlığı tesbit
edilmeye çalışılmıştır. Bu konudaki tespitler hem yaşadığımız coğrafyayı hem ortak kültürümüzü hem de söz
varlığımızı göstermesi açısından büyük önem arz etmektedir.
Tarihî ve günümüz Türk lehçelerinin ulaşılabilen sözlüklerinden tespit edilen 563 kelime üzerinde yapılan
karşılaştırma ve incelemeler sonucunda kelime ve kelime gruplarındaki benzerlik ve aynı şekilde kullanışın %54.75
oranında olduğu görülmektedir. Günümüz Türk lehçelernin yazı dili yanında ağızlarından da kelime tespitlerinin tam
olarak yapılıp incelenmesi sonucunda bu oranın daha da yüksek olacağı düşünülmektedir. Sadece “yılan” kelimesi
etrafında oluşan kelime, kelime grubu, benzetme ve anlam dünyasını tespitlerimizden hareketle birbirinden uzak
coğrafyalarda yaşayan Türk insanının aynı hayat tarzı, düşünce, hayal ve benzetme dünyasını kelimelerle bugüne kadar
taşıdığı ve kullanmaya devam ettiği görülmektedir.
Bu çalışmada tespit edilen ve gruplandırılan sözler, Türk dünyasının tamamında yılan çevresinde oluşan
anlayış ve sosyo-kültürel hayat tarzından kaynaklanan yapının aynı olduğunu göstermektedir. Buna ek olarak Türk
dilinin ortak yapısını ve kullanımını da gözler önüne sermektedir.

Anahtar Kelimeler

Yılan, Söz Varlığı, Türk lehçeleri, Ortak Hayat Tarzı, Düşünce Dünyası

Kaynakça

• 32 Abduwayiti, R., 2007. Çin Sınırları içinde Yeni uygurca Üzerinde Çalışma Yapanlar ve Onların Eserlerinden Örnekler. (Dan. Prof. Dr. Nuri YÜCE), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Eski Türk Dili ABD, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. (YU)
• Abiha, B. Ç. 2013. Necati Beg Şiirinde Mitolojik Bir Sembol: Yılan. http:// turkoloji.cu.edu.tr (002013).
• Aksoy, Ö. A., 1995. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. İnkılap Kitabevi, İstanbul. (ADS)
• Alibekiroğlu, S. 2013. Türkçede Ön Seste Y*. Turkish Studies, Volume 8/1 Winter, s.685 – 710.
• Alkayış, F., 2007. Türkiye Türkçesinde Bitki Adları. (Danışman: Prof. Dr. M. Argunşah), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri. (TTBA)
• Altaylı, S., 1994a Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü - II. , MEB Yayınları, İstanbul. (ATS)
• Arat, R. R., 1979. Kutadgu Bilig – III / İndeks. TKAE Yayınları, (Hz. Erarslan, Kemal, Sertkaya, Osman; Yüce, Nuri) İstanbul (KB).
• Arikoğlu, E. ve Kuular, K., 2003. Tuva Türkçesi Sözlüğü. TDK Yayınları, Ankara (TTS).
• Armutak, A., 2004. Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi – II. İstanbul Üniversitesi Veterinerlik Fk. Dergisi, 30 (2), s. 143-157.
• Asımgil, A., 2009. Şifalı Bitkiler. Timaş Yayınları, 19. Baskı. (ŞB)
• Ata, A., 1997. Ķıśāśü’l-Enbiyā II – (Dizin). TDK Yayınları, Ankara. (KE)
• Ata, A., 1998. Nehcü’l-Ferādis-III Dizin – Sözlük. TDK Yayınları, Ankara. ( NF)
• Atalay, B., 1986. Divānü Lugati’t-Türk. Cilt IV, TDK Yayınları, Ankara. (DLT) 32 Yazıda kullanılan eser adlarının kısaltmaları eser sonunda verilmiştir.
• Azärbaycan SSR Elmlär Akademiyası Nizami Adına Ädäbiyat ve Dil İnstitutı,(1964). Azärbaycan Diliniñ İzahlı Lüğäti. Bakı. (ADİL)
• Bayniyazov, A. ve Bayniyazova, A., 2009. Türkiye Türkçesi – Kazak Türkçesi Sözlüğü. IQ Kültür Sanat Yayıncılık, (Ed. Kenan Koç), İstanbul. (TT-KT.S) Baytop, T., 1997. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. TDK Yayınları, Ankara (TBAS).
• Bekçioğulları, F. 2006. Kazak Türkçesindeki Organ Adlarıyla İlgili Deyimlerin Türkiye Türkçesine Aktarımı. (Dan. Mustafa Tanç). T.C. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. (KOAD)
• Beydili, C., 2003. Türk Mitolojisi – Ansiklopedik Sözlük. Yurt Kitap-Yayın, Ankara.
• Budunbilim Terimleri Sözlüğü 1973. TDK Yayınları, Ankara (BBTS).
• Caferoğlu, A., 1968. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. TDK Yayınları, İstanbul (EUTS).
• Ceylan, E., 1997. Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Clauson, Sir G., 1972. An Etymological Dictionary of PreThirteenth- Century Turkish. Oxford (PCT).
• Çağbayir, Y., 2007. Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı – Ötüken Türkçe Sözlük. Ötüken Neşriyat AŞ, İstanbul. (Ö)
• Çoban, V. R., 2012. Türk Mitolojisinde Kötülük Tanrısı Erlik’in İnanıştaki Yeri, Tasviri ve Kökeni. Simitçay Dergisi, s.2, Aralık.
• Değer, M. B., 2012. Anadolu’da Evren (Evran) İnanışı ve Bu İnanışın Kökenleri. International Journal of Social Science, Volume 5, Issue 2 (April), p.75-81. (AEİ)
• Devellioğlu, F., 1978. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Aydın Kitabevi. (OTA)
• Dilaçar, A., 1953. Batı Türkçesi. TDAY Belleten, 1953, Ankara: TDK Yayınları, s.73-92.
• Dilçin, C., 1991. Süheyl ü Nev-Bahār. Ankara: TDK Yayınları.
• Doğan, A., 2011. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Akçağ Yayınları, Ankara. (OTS)
• Doğan, M., 1994. Büyük Türkçe Sözlük. Ülke Yayınları, Baskı, İstanbul. (BTS)
• Doğru, A., Kaynak, İ., 1991. Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. (GTS)
• Dönmez, P., 2001. Türk Mitolojisi Üzerine Türkiye’de Yapılan Yayınların Bibliyografyası ve Bu Yayınların Analizi. (Dan:Prof. Dr. Fikret Türkmen), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Eckmann, J. 1988. Çağatayca El Kitabı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, (çev. Günay KARAAĞAÇ) İstanbul (ÇK).
• Entsiklopedik Luğat – 2 tom 1988. Özek Sovyet Entsiklopediyası båş redaktsiyası, 1. Cild, Taşkent. (ÖSE)
• Erdal, M., 1991. Old Turkic Word Formation. Wiesbaden.
• Erdoğan, B., 2007. Sorularla Türk Mitolojisi. Pozitif Yayınları, I. baskı, İstanbul.
• Ersevim, İ., 2013. Yılan (Mitoloji’de Sanat ve Edebiyat’ta. www.ismailersevim.com (02.08.2013) (İE)
• Eyüboğlu, İ. Z., 1991. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüyü. 2. Baskı, Sosyal Yayınları, İstanbul.
• Gabain, A. von, 1988. Eski Türkçenin Grameri. TDK Yayınları, (Çev. AKALIN, Mehmet) Ankara. (ETG)
• Gen, S., 2009. Harezm Türkçesinden Kazakçaya Hayvanlarla İlgili Söz Varlığı. (Dan. Prof. Dr. A.D. Abik), Çukurova Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana. (HTKH)
• Gökbilim Terimleri Sözlüğü, 1969. TDK Yayınları, Ankara. (GTS)
• Gülensoy, T., 2007. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. TDK Yayınları, Ankara. (KBS)
• Gülsevin, S., 2013. Karay Tükçesinin Kendine Has Özellikleri ve Türk Lehçeleri Arasındaki Yeri. Karadeniz Araştırmaları, Kış, sayı:36, s. 207-222.
• Güngör, A., 2006. Tabu-Örtmece (Euphemism) Sözler Üzerine. Prof. Dr. Zeki Başar Özel Sayısı - AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:29, Erzurum, s.69-93.
• Güvercin, G., 2009. Tatar Bilmecelerinin Sesbilgisi Açısından İncelenmesi. Doğu Akdaniz Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Magosa.
• Hamilton, J. R., 1998. İyi ve Kötü Prens Öyküsü. TDK Yayınları, (çev. Vedat KÖKEN), Ankara (İKPÖ). Harrıson, D., Anderson, G., 2002. Tyva-angli angli-tyva söstük (Tuvan-English English - Tuvan Dictionary), Kızıl, Republic of Tuva. (TA-AT.S)
• Hatipoğlu, V., 1968. Türkçede Bazı Hayvan Adları. XI. Türk Dil Kurultayı Bilimsel Bildirileri (08-10. 07. 1966), TDK. Yayınları, Ankara, s.179-187.
• Häsän, B. H., 2005. Divân-ü Luğat-it Türk İncelemeleri – Divân-ü Luğat-it Türkten Derlenmiş Etimolojik Sözlük. Tebriz.
• Häsän, B. H., 2006. Qaraçay-Balqar – Azerbaycan Türkçesi Sözlük – ARIN. Tebriz. (KB-A.S)
• Häsän, B. H., 2010. Arın – Türkçä Etimoloji Sözlük. (İnt. 02013). (A)
• İnan, A., 1980. Eski Türk Dini Tarihi. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara.
• İnan, A., 1972. Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Yay., Ankara.
• Karaağaç, G., 2010. Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karadavut, Z., 2010. Kırgız Masallarında Mitolojik Unsurlar. Milli Folklor, Yıl:22, Sayı:85, s.71-80.
• Karahan, A., 2013. Codex Cumanicus’ta Hayvan Adları. Turkish Studies, Volume 8/1 Winter, s. 1839 – 18 (CC)
• Karakurt, D., 2012. Türk Mitolojisi Ansiklopedisi. ekitap. http://turandursunkutuphanesi.files.word press.com/2013/04/turk-mitoloji-ansiklopedisideniz-karakurt.pdf. (07. 2013)
• Karamanlioğlu, A. F., 1989. Gülistān Tercümesi. TDK Yayınları, Ankara. (GT)
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, 1991. (Ed. Prof. Dr. A. B. Ercilasun)KB Yayınları, Ankara. (KTLS)
• Qazaq dästürli mädeniyetiniñ entsiklopediyalıq sözdigi 1997. A. Quralulı, Sözdik – Slovar. (QDMES)
• Qazaq SSR Ğılım Akademiyası Til men Ädebiyet İnstitutı 1959. Qazaq Tiliniñ Tüsindirme Sözdigi. I. Tom, A-K, Almatı. (QTTS)
• Kenesbayev, I., 1977. Qazaq Tiliniñ Frazeologiyalıq Sözdigi. Qazaq SSR Ğılım Akademiyası Til Bilimi İnstitutı, Almatı. (QTFS)
• Kırkkılıç, A., 1999. Lehçetü’l-Lügat. TDK Yayınları, Ankara. (LL)
• Kont, O., 2006. Uygur Şiveleri Sözlüğü (S’den Y’ye Kadar Transkripsiyonlu Metin). (Dan. Prof. Dr. M. Ölmez; Yrd. Doç. Dr. N. Akyalçın), Çanakkale Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale. (UŞS)
• Küçüker, P., 2010. Lüġat-i Müşkilāt-ı Eczā’da Türkçe Bitki Adları. Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Volume 3/11, Spring, s. 401-415. (LMETBA)
• Manov, A., 2001. Gagauzlar (Hristiyan Türkler). Türk Dil Kurumu Yayınları (Çeviri: Acaroğlu, Türker), İstanbul. (G)
• Meredov, A. ve Ahallı, S. 1988. Türkmen Klassıkı Edebiyatınıñ Sözlügi. Aşgabat. (TKES)
• Mirza Mehdi Han Ester Âbadî 1388. Ferheng-i Türkî BeFarisî Senglâh. Tebriz. (S)
• Momın Abdılla tüzgen 1989. Türkçe-Uygurçe Lugat. Milletler Neşriyatı. (TUL)
• Nalbant, M. V., 2008. Divānü Luġati’t-Türk Grameri – I İsim. Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul.
• Naskali, E. ve Duranlı, M., 1999. Altayca-Türkçe Sözlük. TDK Yayınları, Ankara. (AS)
• Naskali, E. G., 2007. Hakasça-Türkçe Sözlük. TDK Yayınları, Ankara. (HTS)
• Necip, N. E., 2008. Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. TDK Yayınları, Ankara, (Çev.: İklil Kurban). (YUTS)
• Oraltay, H., Yüce, N., Pınar, S., 1984. Kazak Türkçesi Sözlüğü, TDAV, İstanbul. (KTS)
• Orkun, H. N., 1987. Eski Türk Yazıtları. TDK Yayınları, Ankara. (ETY)
• Orta Öğretim Terimleri Kılavuzu, 1963. TDK Yayınları, Ankara (OÖTK).
• Orozobaev, M., 2012. Kırgız Halk İnancı ve Halk Hekimliği Uygulamalarında Yılan. Karadeniz, S.15 (Güz), Ankara (KHİ).
• Osmonova, C., Konkobayev, K., Caparov, Ş., 2001. Kırgız Tilinin Frazeologiyalık Sözdügü. KırgızistanTürkiye Manas Üniversitesi Yayınları, Bişkek (KTFS).
• Ögel, B., 1971. Türk Mitolojisi-I, TTK Yay., Ankara.
• Ögel, B., 1984. İslam Öncesi Türk Kültür Tarihi. TTK Yayınları, Ankara.
• Ölmez, Z., 1996. Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soy Kütüğü). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:3, Simurg Yayınları, Ankara (ŞT).
• Ölmez, M., 2013. Çin’deki Türk Dilleri ve Bugünü. Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları - 4. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu bildirileri (Ed. Marcel Erdal, Yunus Koç, Mikail Cengiz), Ankara, s.3974
• Özkartal, M., 2012. Türk Destanlarında Hayvan Sembolizmine Genel Bir Bakış – Dede Korkut Kitabı’ndan Örnekler. Millî folklor, Yıl:24, sayı:94, s. 58-71.
• Öztek, Z., 1992. Halk Dilinde Sağlık Deyişleri Sözlüğü. TDK Yayınları, Ankara. (HDSDS)
• Özbekistan SSR Fänlär Akademiyasi A.S. Puşkin Nåmidägi Til vä Ädebiyåt İnstitutı, 1981. Özbek Tilining İzåhli Lugati. Moskva (ÖTİL).
• Özönder, S. B., 1998. Üç İtigsizler. TDK Yayınları, Ankara (Üİ).
• Perçin, B., 2008. Yeni Uygur Türkçesinin Tarihi Karşılaştırmalı Ses Bilgisi. (Dan.Prof. Dr. Hilya Kasapoğlu Çengel), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı ABD Türk Dili Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Ankara (YUTTKS).
• Pröhle, W., 1991. Karaçay Lehçesi Sözlüğü. Kültür Bakanlığı, (Çev. Prof. Dr. Kemal AYTAÇ), Ankara (KLS)
• Saydakmatov, K., 1988. Kırgız Tilinin Kıskaça Etimologiyalık Sözligi. Kırgız SSR İlimler Akademiyası Til Cana Adebiyet İnstitutı, İlim Baspası, Frunze.
• Sevortyan, E. V., 1974. Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskie mectyurkskiye osnovı na glasnıe, Moskva.
• Slovar Başqirskogo Yazıka I A-M 1993. Başkurt Teleneñ Süzlege. Moskva (BaTS).
• SSR Fännär Akademiyese Kazak Filialı Galimcan İbrahimov İsemendäge Tel, Ädäbiyet häm Tarih İnstitutı, 1977. Tatar Teleneñ Añlatmalı Süzlege I – III, Tatarstan Kitap Näşriyatı, Kazan (TTAS).
• Şahin, H., 2007. Cāmiü’l-Fürs Örneğinde XVI. Yüzyıl Bitki İsimleri. Turkish Studies, Volume 2/2 Spring, s. 570 – 602. (CFÖ)
• Şeyh Süleyman Efendi, 1291. Lugat-i Çağatay. (LÇ)
• Şemseddin Sami, 1317. Kāmūs- ı Türkį. Çağrı Yayınları, İstanbul. (KT)
• Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I-VIII, TDK Yay., Ankara, 1963-1977. (Ta. S)
• Tatarça-Törekçä Süzlek, 1997. Kazan - Meskev. (TaTS)
• Tavkul, U., 2000. Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. TDk Yayınları, Ankara. (KMTS)
• Taymas, A., 1998. Kırgız Türkçesi Sözlüğü. TDK Yayınları, Ankara (Kır.TS).
• Tekin, Ş., 1976. Maytrısimit. Atatürk Üniversitesi Yayınları, İstanbul. (M)
• Tekin, T., 1975. Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler. Hacettepe Üniversitesi Yay., Ankara.
• Tekin, T., 1987. Tuna Bulgarları ve Dilleri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Tekin, T., 1988. Orhon Yazıtları. TDK Yayınları, Ankara.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. K., 1995. Türkmence Türkçe Sözlük. Simurg, Ankara. (TrkTS)
• Tekin, Talat, 2004. Irk Bitig (Eski Uygurca Fal Kitabı). Öncü Kitap, Ankara. (IB)
• Tıdıkova, N. N. 2004. Altay Kahramanlık Destanındaki Kadın İsimlerinin Dil Bakımından Tahlili. Bilig, Güz, sayı:31: 23-35, (Çev. Hanzade Güzelova) (KDK).
• Toparlı, R., Vural, H., Karatlı, R., 2007. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara (Kıp.S.).
• Tuna, O. N., 1983. Altay Dilleri Teorisi. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Türk Dil Kurumu, 2005. Türkçe Sözlük. Ankara. (TS)
• Turan, F., 2001. Eski Oğuzca Sözlük Bahşayiş Lugatı. Bilimsel Akademik Yayınlar, İstanbul.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, I-XII, 1965. TDK Yayınları, Ankara. (DS)
• Uçar, İ., 2013. Türkiye Türkçesinde Hayvan Adlarından Türetilmiş Bitki Adları. TEKE Dergisi, sayı: 2/1, s.1- (HATBA)
• Uygur Tiliniñ İzahliķ Luġati, 1990. Milletler Neşriyatı. (Şincañ Uygur Aptonom rayonluķ milletler Tilyazıķ hizmeti komiteti luġat bölümi tüzgen.) (UTİL)
• Uygur Tiliniñ Sözligi, 1992. Milletler Neşriyatı, Pekin. (UTS)
• Üşenmez, E., 2006. Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. (Danışman: Yrd. Doç. Dr. Bilal AKTAN) Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Yüksek Lisans Tezi, Kütahya.
• Vasilev, Yuriy, 1995. Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük. TDK Yayınları, Ankara. (TSS)
• Yöndemli, F., 2006. Hayat Ağacı, Ejder, Yılan. Nüve Kültür Merkezi Yayınları, Ankara.
• Zeyneş, İ., ve Gümüş, M., 1995. Türkçe Açıklamalı Kazak Atasözleri. Engin Yayınları, Ankara. (TAKA).