FERHENG-İ ISTILÂHÂT-I NÜCÛMÎ VE DİVAN ŞİİRİ ARAŞTIRMALARI AÇISINDAN ÖNEMİ

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 1, 109 - 124, 28.02.2019

İsrafil Babacan

Öz

Divan şiirinde sanat
ve hüner göstermek her ne kadar aslî amaçlardan olsa da sadece bunların ön
planda tutulduğunu söylemek güçtür. Onu vücuda getiren şairler, devrin inanç,
itikat, gelenek ve bilim gibi unsurlarından kuvvetle etkilenerek bu etkiyi
şiirlerine türlü yönlerden yansıtmışlardır. Divan şiirine yansıyan bu tür
etkilerden biri de eskilerin tabiriyle “ilm-i tencîm” denen kozmografi
tesiridir. Kozmografik unsurları eski şiirimizde kolaylıkla tespit etmek mümkün
değildir. Bunun iki sebebi vardır. İlki, hem eski hem yeni dönemlerde Divan
şiirinde Kozmografik unsurları sözlük biçiminde ele alan kaynakların
olmamasıdır. İkincisi, kozmografik kavram ve ifadelerin çoğu kez teşbih, mecaz,
kinaye ve tevriye gibi edebî
uygulamaların arkasına gizlenmesidir. Şimdilik elimizde Divan şiirinde böylesi
kavramları işleyen bir sözlük olmadığına göre, biz de bu şiire modellik yapan
Farsça kaynakları araştırdık. Karşımıza ilk çıkan eser, Ebulfazl-ı Musaffâ’nın Ferheng-i Istılâhât-ı
Nücûmî
adlı lügati oldu. 1381/2002 tarihinde kaleme alınan bu lügat, 877 sayfalık
maddeler kısmı ve çeşitli fihristleriyle, klasik İslâmî edebiyatlarda kullanılan
kozmik kavram ve tabirler hakkında çok önemli bir eserdir. İçinde binlerle
ifade edilebilecek teşbih, mecaz ve terimle zengin bir hüviyete sahiptir. Bu
lügat, makalemizde görüleceği üzere, beş açıdan Divan şiirinde kozmografik
kavramları anlamamızı kolaylaştırır. Bu yazıyı yazmaktaki en büyük maksadımız,
Divan şiiri için böylesi eserler kaleme alınana kadar, araştırmacıların Farsçadaki
benzer modellere dikkatini çekmek ve mümkünse bunların Türkçeye tercümesini
sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Sözlük, Ferheng-i Istılâhât-ı Nücûmî, Divan Şiiri, İlm-i Tencîm

Kaynakça

• AKKUŞ, Metin (1993). Nef’î Dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• AKYÜZ, Kenan-BEKEN, Süheyl vd. (2000). Fuzulî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ARI, AHMET (2003). Sâkıb Dede ve Dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• BÜYÜKKARCI YILMAZ, Fatma (2014). “Kamer, Burçlar ve Menzillerle İlişkisi Hakkında İki Risâle, Turkish Studies, Cilt: 9, Sayı: 9, s.s. 131-143.
• CARAN, Mümtaz (2003). Divan Şiirinde Kozmik Unsurlar, Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (1997). Yahyâ Bey Dîvân, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (2001). Necatî Bey Divanı’nın Tahlili, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• DEĞİRMENCİ, Özlem (2015). Muhibbî Divanında Kozmik Unsurlar, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• ERCİYAS, Osman (2009). Hazâ Kitâbu Esrâri’n-Nücûm ve Havvâs Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• ERGİN, Muharrem (1980). Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• GÜLÜM, Emrah (2014). “Sünbül-zâde Vehbî Dîvânı’nda (Sünbülistân) Kozmik Unsurların Kullanımı, Turkish Studies, Cilt: 9, Sayı: 9, s.s. 519-546.
• KAYA, Bayram Ali (2003). The Dîvân Of Azmi-zâde Haletî, Boston: The Department Of Near Eastern Languages and Literatures Harvard University. KUTLAR, Fatma Sabiha (2004). Arpaemini-zâde Mustafa Sâmî Dîvân, Ankara: Özel Baskı.
• LEVEND, Agah Sırrı (1984). Divan Edebiyatı (Kelimeler ve Remizler-Mazmunlar ve Mefhumlar), İstanbul: Enderun Kitabevi. MACİT, Muhsin (1997). Nedîm Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• MERMER, Ahmet (1997). Karamanlı Aynî ve Dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• MUSAFFÂ, Ebulfazl (1381/2002). Ferheng-i Istılâhât-ı Nücûmî -hem-râh bâ-vâjehâ-yı keyhânî der-şi’r-i Fârsî, Tahran: Pejuhişgâh-ı Ulûm-ı İnsanî ve Mutâlaât-ı Ferhengî.
• ONAY, Ahmet Talat (2013). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü -Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı-, (Haz. Cemal Kurnaz), Ankara: Berikan Yayıncılık.
• PALA, İskender (2002). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: L&M Yayınları.
• SEZER, Sennur (1998). Osmanlı’da Fal ve Falnameler, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla (1994). “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyare ve Sabiteler (Burçlar), Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 90, s.s. 131-179.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla (2016). Osmanlı Şiiri Kılavuzu C. I, İstanbul: OSEDAM Yayınları. TARLAN, Ali Nihad (1992). Hayâlî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TOLASA, Harun (2001). Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara: Akçağ Yayınları.
• UNAT, Yavuz (2001). “Eski Astronomi Metinlerinde Karşılaşılan Astronomi Terimlerine İlişkin Bir Sözlük Denemesi”, OTAM, Cilt: 11, Sayı: 11, s.s. 633-696.