POWER AND CINEMA RELATIONS IN THE DEMOCRATIC PARTY PERIOD (1950-1960)

Yıl 2020, Sayı: 14, 28 - 46, 30.12.2020

Yalçın Lüleci

Öz

This study aims to reveal the culture / art policy of the Democratic Party (DP) in power between 1950 and 1960 and its approaches and activities in the field of cinema which can be considered as an extension of this policy. Unlike the legal policies of the former CHP government, the DP government pursued a liberal policy in the field of culture / art and limited the activities of the state in this field, but continued to apply strict censorship in the field of cinema. This policy of the DP can be thought to undermine the development of cinema, but this is not the case; Because, DP has also expanded the transportation and electricity network in the country, it has enabled cinema to reach the most remote settlements. Turkish cinema started to produce films with high artistic value in these years and Yeşilçam cinema emerged in this period. The filmmakers also tried to draw the attention of the government with the reports they prepared. Due to the subject investigated and the characteristics of the period the methodology of the study that was conducted within an interdisciplinary approach, was the historical research method. Next to literature review the study contains documents from the Presidential Republic Archive (CCA).

Anahtar Kelimeler

Power and Cinema, Democrat Party, Turkish Cinema, 1950s, Adnan Menderes

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE (1950-1960) İKTİDAR VE SİNEMA İLİŞKİLERİ

Öz

Bu çalışma, 1950-1960 yılları arasında iktidarda bulunan Demokrat Parti (DP)’nin kültür/sanat politikası ve bu politikanın bir uzantısı olarak değerlendirilebilecek olan sinema alanındaki yaklaşım ve icraatlarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. DP iktidarı, kendinden önceki Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) iktidarının devletçi politikalarından farklı olarak kültür/sanat alanında liberal bir politika izleyip devletin bu alandaki faaliyetlerini sınırlamış olsa da sinema alanında sansürü katı bir şekilde uygulamaya devam etmiştir. DP’nin bu politikasıyla sinemanın gelişimine zarar verdiği düşünülebilirse de durum bundan ibaret değildir; zira DP aynı zamanda ülkedeki ulaşım ve elektrik ağını genişleterek sinemanın en ücra yerleşim yerlerine kadar ulaşmasını da sağlamıştır. Türk sineması, gerçek anlamda sanatsal değeri yüksek filmlerini bu yıllarda üretmeye başlamış, Yeşilçam sineması bu dönemde ortaya çıkmıştır. Sinemacılar da hazırladıkları raporlarla iktidarın dikkatini çekmeye çalışmışlardır. Disiplinler arası bir yaklaşımın benimsendiği bu çalışmada, ele alınan konu ve dönemin niteliği dolayısıyla tarihsel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu konuyla ilgili literatürün taranmasına ek olarak Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CCA) belgelerine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İktidar ve Sinema, Demokrat Parti, Türk Sineması, 1950'ler, Adnan Menderes

Kaynakça

• CCA, 030.18.01-02-147-59-07, s.15; CCA, 030.18.01-02-147-59-07-2; CCA, 030.18.01-02-147-59-07-3; CCA, 030.18.01-02-147-59-07-3; CCA, 030.18.01-02-147-59-07-1; CCA, 030.01-125-802-1, s.2; CCA, 030.01-125-802-1, s.2
• AĞAOĞLU, Samet (1972). Demokrat Parti Doğuş ve Yükseliş Sebepleri Bir Soru. Baha Matbaası.
• AHMAD, Feroz (2007). Modern Türkiye’nin Oluşumu. Çev: Yavuz Alogan. 6. Baskı. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• AKINCI, Abdulvahap – USTA, Sefa (2015). Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçişte Etkili Olan İç Faktörlerin Analizi. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 17 (29): 4, 1-52. Erişim tarihi 3 Nisan 2019. http://dergi.kmu.edu.tr/userfiles/file/Aralık2015/6m.pdf
• ALTHUSSER, Louis (2008). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. İstanbul: İthaki Yayınları.
• AVŞAR, Zakir - EMRE KAYA, Ayşe Elif (2017). Arapça Ezan Yasağı ve Kaldırılması. 123-160. http://www.atam.gov.tr/wp-content/uploads/004-Zeki-Avsar-ve-Ayse.pdf Erişim Tarihi: 03.04.2019.
• BERKTAŞ, Esin (2008). 1939-1950 Dönemi Türk Sinemasının Ekonomik, Politik, Toplumsal ve Kültürel Yapısı. Danışman: Asiye Korkmaz. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi.
• BORATAV, Korkut (1998). Türkiye İktisat Tarihi (1908-1985). 6. Baskı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• BÜYÜKÖZTÜRK, Şener vd., (2018). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. 25. Baskı, Ankara: Pegem Akademi.
• CANTEK, Levent (2008). Cumhuriyetin Büluğ Çağı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• COŞKUN, Esin (2009). Türk Sinemasında Akım Araştırması. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• ÇATALBAŞ, Serkan Gıyas (2014). Demokrat Parti Dönemi Kültür Politikaları (1950-1960). Danışman: Nurgün Koç, Karabük: Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ÇELİKTEMEL-THOMEN, Özde (2015). Halkevlerinde Eğitici Sinema Repertuarı: Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Sinema, Eğitim, Propaganda (1923-1945). Sinecine, 6(2), 49-75.
• Demokrat Parti Tüzük ve Program. (1946). Ankara: Yayınevi belirtilmemiş.
• Demokrat Parti Tüzük ve Programı. (1953). Ankara: Doğuş Ltd. O. Matbaası.
• DİKİLİTAŞ, Osman Sait (2007). Demokrat Parti Hükümetlerinin Sosyo – Ekonomik Alandaki İcraatları (1950-1960). Danışman. Durmuş Yılmaz. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ana Bilim Dalı. Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• DURUEL ERKILIÇ, Senem (2012). Türk Sinemasında Tarih ve Bellek. Ankara: De Ki Basım Yayım Ltd. Şti.
• EKİCİ, Süleyman – BAHARÇİÇEK, Abdulkadir (2016). NATO’ya Üyelik Sürecinde Türkiye ABD İlişkileri. Birey ve Toplum, Bahar, Cilt: 6, Sayı:11, 149-166. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/224417 Erişim Tarihi: 05.04.2019.
• ERASLAN, Cezmi (2005). Atatürk’ten Sonra Türkiye’nin İç Politikası. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt:2, Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi.
• ESEN, Şükran Kuyucak (2016). Türk Sinemasının Kilometre Taşları. 3. Baskı, İstanbul: Agora Kitaplığı.
• FİLMER, Cemil (1984). Hatıralar Türk Sinemasında 65 Yıl, İstanbul: Emek Matbaacılık ve îlâncılık.
• FİNDLEY, Carter V. (2012). Modern Türkiye Tarihi. Çev. Güneş Ayas. 2. Baskı. İstanbul: Timaş Yayınları. Giovanni Scognamillo’nun Gözüyle Yeşilçam. (2011). Haz. Barış Saydam, İstanbul: Küre Yayınları.
• Gulbenkian Komisyonu. (2003). Sosyal Bilimleri Açın. Çev. Şirin Tekeli. 4. Baskı, İstanbul: Metis Yayınları.
• HAKAN, Fikret (2016). Türk Sinema Tarihi. Der. Nigâr Pösteki. 3. Baskı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• HALE, William (2014). Türkiye’de Ordu ve Siyaset. Çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Yayınları.
• IŞIK, Mehmet – ÖZDEMİR, Emrah (2017). Türk Sineması’nda Kore Savaşı’nı Konu Alan Filmlerde İdeoloji ve Özne. IX. Uluslararası Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Kongresi/Sanat Etkinlikleri, Ed. Ahmet Aytaç, Anka Basım Yayın Ltd. Şti. https://www.academia.edu/35488568/TÜRK_SİNEMASI_NDA_KORE_SAVAŞI_NI_KONU_ALAN_FİLMLERDE_İDEOLOJİ_VE_ÖZNE Erişim Tarihi: 07.05.2019.
• KANCA, Osman Cenk (2012). 1950-1960 Arası Türkiye’de Uygulanan Sosyo-Ekonomik Politikalar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 9(19), 47-63. http://sbed.mku.edu.tr/article/view/1038000311/1038000146 Erişim Tarihi: 19.04.2019.
• KAPLUHAN, Erol (2014). Ulaşım Coğrafyası Açısından Türkiye’de Karayolu Ulaşımının Tarihsel Gelişimi ve Mevcut Yapısı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 7(33), 426-439. http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt7/sayi33_pdf/3cografya/kapluhan_erol.pdf Erişim Tarihi: 28.04.2019.
• KARABAĞ, Gülin (2014). Disiplinlerarası Tarih Çalışması. Tarih Nasıl Yazılır?. Ed. Ahmet Şimşek. 6. Baskı. İstanbul: Tarihçi Kitabevi.
• KARAÖMERLİOĞLU, M. Asım (2009). Köy Enstitüleri. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Kemalizm (6. Baskı). Ed. Ahmet İnsel, Cilt: 2. İstanbul: İletişim Yayınları.
• KARPAT, Kemal (2010). Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları.
• KARPAT, Kemal (2012). Kısa Türkiye Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları.
• KASALI, Başak Katrancı (2015). Menderes Dönemi Hükümet Programlarında Sanatın Yeri: 1950-1960 Arası Kısa Dönem Analizi. Sanat Tarihi Dergisi, XXIV(2), Ekim, 161-174. http://dergipark.ulakbim.gov.tr/std/article/view/5000209263/5000177085 Erişim Tarihi: 19.04.2019.
• KIRKPINAR, Leyla (2018). Demokrat Parti (DP) ve Din-Siyaset İlişkisi (1946-1960). Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVIII(36), Bahar, 349-359. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/559534 Erişim Tarihi: 29.07.2020.
• KOÇAK, Orhan (2009). 1920’lerden 1970’lere Kültür Politikaları. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Kemalizm. 6. Baskı. Cilt:2, İstanbul: İletişim Yayınları.
• LÜLECİ, Yalçın (2015). Tek Parti Döneminde İktidar ve Sanat, İstanbul: İskenderiye Kitap.
• LÜLECİ, Yalçın (2016). 27 Mayıs ve 12 Eylül Askeri Darbelerinin Türk Sinema Sektörüne Etkileri. Muhafazakâr Düşünce, Eylül-Aralık, 13(49). https://www.researchgate.net/publication/332383420_Yalcin_Luleci_27_Mayis_ve_12_Eylul_Askeri_Darbelerinin_Turk_Sinema_Sektorune_Etkileri_The_Effects_of_May_27_and_September_12_Military_Coups_on_Turkish_Film_Sector_Muhafazakar_Dusunce_Yil_13_Sayi49_Eyl Erişim Tarihi: 15.05.2019.
• LÜLECİ, Yalçın (2018). Erken Cumhuriyet Döneminde Atatürk ve CHP’nin Sinema Politikası. Türkiye İletişim Araştırmaları Dergisi, Aralık, 31, 222-248. https://dergipark.org.tr/download/article-file/609815 Erişim Tarihi: 15.05.2019.
• LÜLECİ, Yalçın, (2020). 1960’lı Yıllarda Türkiye’de İktidar ve Sinema İlişkileri. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi (e-gifder), Cilt: 8, Sayı: 2, Eylül, 1200-1233. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1069315 Erişim Tarihi: 26.11.2020.
• OKUMUŞ, Fatma (2014). Sinema Tarihyazımı, Ankara: Gece Kitaplığı.
• ÖNDER, Selahattin – BAYDEMİR, Ahmet (2005). Türk Sinemasının Gelişimi (1895-1939). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık, VI(2). http://sbd.ogu.edu.tr/makaleler/6_2_Makale_7.pdf Erişim Tarihi: 06.04.2019.
• ÖZALP, Mustafa (2018). Fayda ve Zararlar: Çıkmakla Kalmak Arasında Türkiye-NATO İlişkileri. Bilecik Şeyh Edebali Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Aralık, 3(2), 404-421. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/602814 Erişim Tarihi: 05.04.2019.
• ÖZDEMİR, Emin - ŞENDİL, A. Fatih (2016). Soğuk Savaş Dönemi Algı ile Gerçek Arasında Bir İmge Olarak Türk Solu; Demokrat Parti’nin Sol Hareketlere Yaklaşımı. CTAD, Bahar, 12(23), 337-367. http://www.ctad.hacettepe.edu.tr/12_23/12.pdf Erişim Tarihi: 10.04.2019.
• ÖZGÜÇ, Agâh (1976). Türk Sinemasında Sansür Dosyası. Koza Yayınları.
• ÖZÖN, Nijat (1968). Türk Sineması Kronolojisi. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• ÖZÖN, Nijat (2013). Türk Sineması Tarihi 1896-1960. 4. Baskı. İstanbul: Doruk Yayınları.
• ÖZÜÇETİN, Yaşar (2002). Demokrasiye Geçiş, Demokrat Parti’nin Kuruluşu, 1946 Seçimleri. Türkler Ansiklopedisi, Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, Cilt:XVI, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• POULANTZAS, Nikos (1980). Faşizm ve Diktatörlük. İstanbul: Birikim Yayımcılık.
• REFİĞ, Halit (2009). Ulusal Sinema Kavgası. 2. Baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• SAKAL, Fahri (2014). Tarihyazımında Temel Kavramlar. Tarih Nasıl Yazılır?. Ed. Ahmet Şimşek. 6. Baskı. İstanbul: Tarihçi Kitabevi.
• SİM, Şükrü (1996). Türkiye’de Sinema Filmleri ve Sansür. Danışman: Suat Gezgin, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Radyo Tv ve Sinema Anabilim Dalı. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• SÜKAN, Faruk (1991). Adnan Menderes’in Meclis Konuşmaları. Ankara: Kültür Ofset Limited Şirketi.
• ŞEKER, Kadir (2006). İnönü Dönemi Kültür Hayatı (1938-1950). Danışman: Bayram Kodaman, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı. Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• TEKSOY, Rekin (2009). Rekin Teksoy’un Sinema Tarihi. 3. Baskı. Cilt:1, İstanbul: Oğlak Yayıncılık. Türk Sineması Hakkında Raporlar (2019). Ed. Ali Karadoğan, Ankara: De Ki Basım Yayım Ltd. Şti.
• ÜNSAL, Miras Deniz (2009). Türkiye’de Kültür Politikaları Açısından Müze Oluşumları. Türkiye’de Kültür Politikalarına Giriş, Der. Serhan Ada, H. Ayça İnce, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• ÜNSALDI, Levent (2008). Türkiye’de Asker ve Siyaset. Çev. Orçun Türkay, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• ÜSTÜNDAĞ, Ünal (2018). Demokrat Parti Siyasetinin Türk Sinemasına Yansıması. Danışman: Vahdettin Engin, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ana Bilim Dalı. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• YAYLAGÜL, Levent (2018). Sinema Toplum Siyaset. Ankara: Dipnot Yayınları.
• YENGİN, Deniz (2017). İletişim Çalışmalarında Araştırma Yöntemleri ve Uygulamaları. İstanbul: Der Yayınları
• YEŞİLKAYA, Neşe G. (2009). Halkevleri. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Kemalizm. 6. Baskı. Ed. Ahmet İnsel, Cilt: 2. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yılmaz Güney Kara Kuru Bir Çocuktu. (26 Şubat 1995). Cumhuriyet Dergi. Sayı. 466, s.12. https://docplayer.biz.tr/29369883-6eski-fotograflara-yasar-kemal-bir-koda-cinar-c-u-m-h-u-r-i-y-e-t-yansiyan-erotizm-evrencik-koyunden-karikatur-cizen-kiz-bir-oyku.html Erişim Tarihi: 10.04.2019.
• YURTOĞLU, Nadir (2018). Cumhuriyet Türkiyesinde Elektrik Enerjisi Üretimi ve Enerji Politikaları (1923-1960). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 34 (2), 98, 227-280. http://www.atam.gov.tr/wp-content/uploads/nadir-yurtoğlu.pdf Erişim Tarihi: 07.05.2019.
• ZÜRCHER, Erik Jan (2006). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. Çev. Yasemin Saner Gönen. 20. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• BAŞVEKİLİMİZ SİTE SİNEMASININ AÇILIŞINDA HAZIR BULUNACAK. (28 Kasım 1958). Milliyet. http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/GununYayinlari/m7AgmSfjtStDYcChdRjbyQ_x3D__x3D_ Erişim Tarihi: 11.05.2019.
• Bayar Los Angelese gitti. (9 Şubat 1954). Milliyet. http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/GununYayinlari/SnytlNdNzJsaxLYtDMpblw_x3D__x3D_ Erişim Tarihi: 11.05.2019.
• Bayar, Los Angeleste tezahüratla karşılandı. (10 Şubat 1954). Milliyet. http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/GununYayinlari/_x2B_mT1mcjCTwa6i8E_x2F_qTKWnw_x3D__x3D_ Erişim Tarihi: 11.05.2019.
• Bir sinemada gösterilen film adliyeye intikal etti. (5 Mayıs 1953). Milliyet. http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/GununYayinlari/klLx5poYeY8TtM49GJLCxA_x3D__x3D_ Erişim Tarihi: 11.05.2019.
• Umar, L., (30 Kasım 1958). Cemiyet Haberleri. Milliyet. http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/GununYayinlari/bZlVhxdpBUxamHXcMKfq3g_x3D__x3D_ Erişim Tarihi: 11.05.2019.