Türkiye Ekonomisinde Temel Kârlılık Göstergeleri

Yıl 2024, , 1039 - 1065, 27.09.2024

Ozan Mutlu , Ekin Değirmenci

https://doi.org/10.25295/fsecon.1443688

Öz

Bu çalışmada, 1960-2023 dönemi için Türkiye ekonomisinin uzun dönem birikim ve büyüme dinamikleri, kâr oranı ve reel kâr kütlesinin hareketi ile analiz edilmektedir. Bir ekonominin genişleme evresinden durgunluk evresine geçişi, kâr oranındaki uzun dönemli düşüşün bir sonucu olarak reel kâr kütlesindeki durgunlukla karakterize olmaktadır. Kâr kütlesindeki durgunluk, yatırım seviyesinde uzun süreli bir durgunluğa yol açar. Bu perspektiften yola çıkarak, çalışmada kâr oranı ve reel kâr kütlesinin uzun dönem hareketinin Türkiye ekonomisinde iki uzun genişleme ve durgunluk dönemine işaret ettiği ileri sürülmektedir. Birinci genişleme aşaması 1960'larda başlamakta ve 1970'lerin ortalarına kadar devam etmektedir. 1970’li yılların ortasından itibaren ekonomi kâr kütlesindeki durgunluk ve yatırımlardaki çöküşle karakterize edilen bir kriz dönemine girmiştir. Bu kriz Türkiye ekonomisinin kurumsal çerçevesinin dönüşümüyle aşılmıştır. İkinci durgunluk belirtilerini 2010’ların ikinci yarısından itibaren göstermeye başlamıştır. Bu durgunluk, kendisini, reel kâr kütlesi, reel yatırım düzeyi ve üretken olmayan emek istihdamında ortaya koymaktadır. Çalışmamız bölüşüm ilişkilerinin emek aleyhine düzenlenmesinin bu durgunluktan çıkılması için yeterli olup olmadığı sorusuna da cevap vermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kâr Oranı, Reel Kâr Kütlesi, Uzun Dalgalar

The Key Indicators of Profitability in the Turkish Economy

Öz

This study analyzes the long-term accumulation and growth dynamics of the Turkish economy from 1960 to 2023 by examining the movement of the profit rate and the real mass of profit. The transition of an economy from the expansion phase to the stagnation phase is characterized by stagnation in the real mass of profit due to a long-term decline in the rate of profit. Stagnation in the mass of profit leads to prolonged stagnation in the level of investment. The paper argues that the Turkish economy experienced two long periods of expansion and stagnation, as evidenced by the long-run movement of the profit rate and the real mass of profit. The first expansionary phase began in the 1960s and lasted until the mid-1970s. From the mid-1970s onwards, the economy entered a period of crisis characterized by stagnation in the profit mass and a collapse in investment. The crisis was overcome by transforming the institutional framework of the economy. The second recession began to show symptoms in the second half of the 2010s and manifests itself in levels of the real mass of profit, investment, and employment of unproductive labor. Our study addresses whether adjusting distributional relations to the detriment of labor is enough to overcome this stagnation.

Anahtar Kelimeler

Profit Rate, The Real Mass of Profit, Long Waves

Kaynakça

• Akçay, Ü. & Güngen, A. R. (2016). Finansallaşma, Borç Krizi ve Çöküş: Küresel Kapitalizmin Geleceği (2. Baskı). Ankara: Notabene.
• Akçay, Ü. (2023a). Türkiye’de 2002-2023 Arası Uygulanan Para Politikalarının Ekonomi Politiği. ODTÜ Gelişme Dergisi, 50 (Haziran), 195-236.
• Akçay, Ü. (2023b). Ekonomik Kriz Var mı Yok mu?. https://www.gazeteduvar.com.tr/ekonomik-kriz-var-mi-yok-mu-makale-1632072?s=08
• Akçay, Ü. & Güngen, A. R. (2022). Dependent Financialisation and Its Crisis: The Case of Turkey. Cambridge Journal of Economics, 46(2), 293-316.
• Albuquerque, B. & Iyer, R. (2023). The Rise of the Walking Dead: Zombie Firms Around the World, (No. 2023/125). International Monetary Fund.
• Alexiou, C. (2022). Evaluating the Falling Rate of Profit in the Context of the UK Economy. Structural Change and Economic Dynamics, 61, 84-94.
• Atbaşı, F., Öziş, M. & Kurtulmuş, M. (2023). AKP’li Yıllarda Türkiye Ekonomisi: Panoramik Bir Değerlendirme. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. https://doi.org/10.33630/ausbf.1225163
• Bahçe, S. & Eres, B. (2012). Competing Paradigms of Competition: Evidence from the Turkish Manufacturing Industry. Review of Radical Political Economics, 45(2), 201-224.
• Bahçe, S. & Köse, A. H. (2019a). Uzun Durgunluk ya da Yapısal Kriz: Kriz İktidarının Krizine Dair Gözlemler. Çalışma ve Toplum, 1(60), 411-422.
• Bahçe, S. & Köse, A. H. (2019b). Süreklileşmiş Kriz Olarak Türkiye Kapitalizmi. Mülkiye Dergisi, 43(1), 257-269.
• Bakış, O. & Acar, U. (2020). Türkiye Ekonomisinde Toplam Faktör Verimliliğinin Seyri: Sektörel Bakış, 1980-2018. BETAM Working Paper Series, no: 19.
• Basu, D. & Manolakos, P. T. (2013). Is There a Tendency for the Rate of Profit to Fall? Econometric Evidence for the US Economy, 1948-2007. Review of Radical Political Economics, 45(1), 76-95.
• Basu, D., Huato, J., Jauregui, J. L. & Wasner, E. (2022). World Profit Rates, 1960-2019. Review of Political Economy, 1-16.
• Boratav, K. (2004). Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002. Ankara: İmge.
• Boratav, K., Yeldan, E. & Köse, A. H. (2000). Globalization, Distribution and Social Policy: Turkey, 1980-1998. CEPA and The New School for Social Research, Working Paper Series, 20(2000), 113-114.
• Boratav, K. (1990). Inter-Class and Intra-Class Relations of Distribution Under ‘Structural Adjustment’: Turkey During the 1980s. T. Aricanli & D. Rodrik (Der.), The Political Economy of Turkey (199-229). London: Macmillan.
• Boratav, K., Türel, O. & Yeldan, E. (1994). Distributional Dynamics in Turkey under “Structural Adjustment” of the 1980s. New Perspectives on Turkey, 11, 43-69.
• Boratav, K. & Orhangazi, Ö. (2022). Neoliberal Framework and External Dependency Versus Political Priorities, 2009-2020. E. Özçelik & Y. Özdemir (Der.), Political Economy of Development in Turkey (287-314). The Political Economy of the Middle East.
• Boratav, K. (2022). 2016-2021’in Bölüşüm Göstergeleri. https://haber.sol.org.tr/yazar/2016-2021in-bolusum-gostergeleri-328159
• Boratav, K., Köse, A. H. & Yeldan, E. (2023). Türkiye’de Derinleşen Yapısal Kriz Eğilimi ve Kâr İtilimli Enflasyonun Dinamikleri. İktisat ve Toplum Dergisi, 158, 8-30.
• Bullock, P. & Yaffe, D. (2009). Enflasyon, Bunalım ve Savaş-Sonrası Genişleme. S. Savran & N. Satlıgan (Der.), Dünya Kapitalizminin Bunalımı (223-291). İstanbul: Belge.
• Carchedi, G. & Roberts, M. (2013). The Long Roots of the Present Crisis: Keynesians, Austerians, and Marx's Law. World Review of Political Economy, 4(1), 86-115.
• Çagatay, N. (1986). The Inter-Industry Structure of Wages and Markups in Turkish Manufacturing. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Stanford University.
• Demir, V. & Subaşat, T. (2021). Kâr Oranının Düşme Eğilimi-Bir Değerlendirme. Efil Journal of Economic Research, 4(14).
• Eres, B. (2005). The Profit Rate in the Turkish Economy: 1968-2000. Yayımlanmamış Doktora Tezi, The University of Utah.
• Eres, B. & Bahçe, S. K. (2009). Türkiye’de Kârlılık Yönelimi: İmalat Sanayii 1980-2000. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 64(02), 97-118.
• Eres, B. & S. Bahçe (2015). Sektörler Arası Rekabet, Kalıcı Kârlılık Farkları ve Kârlılık Bileşenlerinin Göreli Etkileri: Türkiye Ekonomisi, 1980‐2010. TÜBİTAK SOBAG Proje Raporu, Proje Kodu: 113K403.
• Eres, B. (2016). Kâr Oranının Azalma Eğilimi: Başlangıcı, Marx’ın İktisadındaki Yeri, Eleştirisi ve Gerçek Rekabet Teorisi. İktisat Dergisi, 534, 18-28.
• Fernández Aguilera, V. M., Amate Fortes, I. & Guarnido Rueda, A. (2022). Analysis of the Law of Falling Rate of Profit: European Case. Politická Ekonomie, 70(2), 193-208.
• Glyn, A. & Sutcliffe, B. (1971). The Critical Condition of British Capital. New Left Review, 66, 3-33.
• Günay, A., Metin-Özcan, K. & Yeldan, E. (2005). Real Wages, Profit Margins and Inflation in Turkish Manufacturing Under Post-Liberalization. Applied Economics, 37(16), 1899-1905.
• Howard, M. C. & King, J. E. (1992). A History of Marxian Economics Vol. 2. 1929-1990. Hong Kong: MacMillan Education Ltd.
• Karaçimen, E. (2015). Interlinkages Between Credit, Debt and the Labour Market: Evidence from Turkey. Cambridge Journal of Economics, 39(3), 751-767.
• Karahanoğulları, Y. (2009). Marx'ın Değeri Ölçülebilir mi?: 1988-2006 Türkiyesi İçin Ampirik Bir İnceleme. İstanbul: Yordam Kitap.
• Kondratieff, N. D. (1979). The Long Waves in Economic Life. Review (Fernand Braudel Center), 519-562. Maito, E. E. (2018). The Tendency of the Rate of Profit to Fall Since the Nineteenth Century and a World Rate of Profit. G. Carchedi & M. Roberts (Der.), World in Crisis (140-167). Illionis: Haymarket Books Chicago.
• Mandel, E. (1991). Kapitalist Gelişmenin Uzun Dalgaları. D. Işık (Çev.). İstanbul: Yazın Yayıncılık. Mariolis, T. (2014). Falling Rate of Profit and Mass of Profits: A Note. Review of Political Economy, 26(4), 549-556.
• Marx, K. (2020). Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi 3. Cilt. M. Selik & N. Satlıgan (Çev.). İstanbul: Yordam. Mavroudeas, S. & Paitaridis, D. (2014). The Greek Crisis: A Dual Crisis of Overaccumulation and Imperialist Exploitation. S. Mavroudeas (Der.), Greek Capitalism in Crisis (153-175). Routledge.
• Memiş, E. (2007). Inter and Intra-Class Distribution of Income in Turkish Manufacturing, 1970-2000. Yayımlanmamış Doktora Tezi, The University of Utah.
• Metin-Özcan, K., Voyvoda, E. & Yeldan, E. (2002). The Impact of the Liberalization Program on the Price-Cost Margin and Investment of Turkey's Manufacturing Sector after 1980. Emerging Markets Finance and Trade, 38(5), 72-103.
• Mutlu, O. (2022). Klasik-Marksgil Makroekonomik Dinamikler Üzerine Ülke Karşılaştırmalı Çalışmalar. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Mutlu, O. (2023). Türkiye Ekonomisinde Sermaye Birikim Dinamikleri: Üretken Olmayan Emek, Artık Değer Oranı ve Kârlılık. Praksis, 63, 283-303.
• Orhangazi, Ö. (2019). Türkiye Ekonomisinin Yapısal Sorunları, Finansal Kırılganlıklar ve Kriz Dinamikleri. Mülkiye Dergisi, 43(1), 111-137.
• Orhangazi, Ö. & Yeldan, A. E. (2021). The Re‐Making of the Turkish Crisis. Development and Change, 52(3), 460-503.
• Orhangazi, Ö. & Yeldan, E. (2023). Türkiye Modeli-2021 ve Sonrası: Rastgele Hedefler, Gerçekleşmeler ve Bir Bilanço. ODTÜ Gelişme Dergisi, 50 (Haziran), 171-194.
• Paitaridis, D. & Tsoulfidis, L. (2012). The Growth of Unproductive Activities, The Rate of Profit, and the Phase-Change of the US Economy. Review of Radical Political Economics, 44(2), 213-233.
• Roberts, M. (2016). Monocausality and Crisis Theory-A Reply to David Harvey. T. Subasat (Der.), The Great Financial Meltdown Systemic Conjunctural or Policy Created. London: Edward Elgar.
• Roberts, M. (2020). A World Rate of Profit: A New Approach. https://thenextrecession.wordpress.com/2020/07/25/a-world-rate-of-profit-a-new-approach/
• Saad-Filho, A. (2023). Kriz Çağı: Neoliberalizm, Demokrasinin Çöküşü ve Pandemi. Ş. Alpagut (Çev.). İstanbul: Yordam Kitap.
• Saygılı, Ş., Cihan, C. & Yurtoğlu, H. (2005). Türkiye Ekonomisinde Sermaye Birikimi, Verimlilik ve Büyüme: 1972-2003. Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı, Yayın no: 2686.
• Shaikh, A. (1990). Organic composition of capital. İçinde Marxian Economics (ss. 304-309). London: Palgrave Macmillan UK.
• Shaikh, A. (1992). The Falling Rate of Profit as the Cause of Long Waves: Theory and Empirical Evidence. A. Kleinknecht, E. Mandel & I. Wallerstein (Der.), New Findings in Long-Wave Research (174-202). London: Palgrave Macmillan UK.
• Shaikh, A. (2009). Bunalım Kuramlarının Tarihine Giriş. S. Savran & N. Satlıgan (Der.), Dünya Kapitalizminin Krizi (126-171). İstanbul: Belge.
• Shaikh, A. (2011). The First Great Depression of the 21st Century. Socialist Register, 47, 44-63.
• Shaikh, A. (2018). Kapitalizm: Rekabet, Çatışma ve Bunalımlar. Ü. Şenesen (Çev.). İstanbul: Kırmızı.
• Shaikh, A. & Tonak, A. E. (2012). Milletlerin Zenginliğinin Ölçülmesi, Ulusal Hesapların Ekonomi Politiği. H. Arslan (Çev.). İstanbul: Yordam Kitap.
• Şimşek, G. (2023). Geç Kapitalistleşme Sürecinde İmalat Sanayi ve Finans Arasındaki İç Bağlantılar: 2001 Sonrası Krizler Üzerinden Bir Analiz. Praksis, 61, 51-83.
• Taymaz, E., Voyvoda, E. & Yılmaz, K. (2011). Uluslararası Üretim Zincirlerinde Dönüşüm ve Türkiye’nin Konumu. Ekonomik Araştırma Forumu Çalışma Raporları Serisi, TÜSİAD Yayın no: T/2011, 12, 522.
• Taymaz, E., & Voyvoda, E. (2023). Türkiye ekonomisinde dış ticaret, cari denge ve yapısal dönüşüm. ODTÜ Gelişme Dergisi, 50 (Haziran), 29-54.
• Tsoulfidis, L. & Tsaliki, P. (2014). Unproductive Labour, Capital Accumulation and Profitability Crisis in the Greek Economy. International Review of Applied Economics, 28(5), 562-585.
• Tsoulfidis, L., Alexiou, C. & Tsaliki, P. (2016). The Greek Economic Crisis: Causes and Alternative Policies. Review of Political Economy, 28(3), 380-396.
• Tsoulfidis, L. & Tsaliki, P. (2019). Classical Political Economics and Modern Capitalism: Theories of Value, Competition, Trade and Long Cycles. İsviçre: Springer.
• Tsoulfidis, L. & Paitaridis, D. (2019). Capital Intensity, Unproductive Activities and the Great Recession in the US Economy. Cambridge Journal of Economics, 43(3), 623-647.
• Tuncer, İ. & Özuğurlu, Y. (2004). Türkiye Ekonomisinde Büyüme ve Sektörel Üretkenlik Analizleri: Bölgesel Karşılaştırmalar, 1980-2000 (No. 2004/24), Discussion Paper.
• Weisskopf, T. E. (1979). Marxian Crisis Theory and the Rate of Profit in the Postwar U.S. Economy. Cambridge Journal of Economics, 3(4), 341-378.
• Weisskopf, T. E. (1988). An Analysis of Profitability Changes in Eight Capitalist Economies. Review of Radical Political Economics, 20(2-3), 68-79.
• Weisskopf, T. E. (1992). A Comparative Analysis of Profitability Trends in the Advanced Capitalist Economies. F. Moseley & E. N. Wolff (Der.), International Perspectives on Profitability and Accumulation (3-41). Cheltenham, UK: Edward Elgar.
• Yaffe, D. & Bullock, T. (1979). Inflation the Crisis and the Post-War Boom. https://www.marxists.org/subject/economy/authors/yaffed/1979/icpwb.htm
• Yaman, M. (2008). Geç Kapitalistleşme Sürecinde Kriz: Türkiye 1979 Krizi. İstanbul: SAV. Yeldan, E. (2022). Türkiye Ekonomisinde Kâr Oranlarının Seyri ve Etkilediğini Düşündüğümüz Konular. İktisat ve Toplum Dergisi, 132, 62-68.
• Yeldan, E. (2023). AKP Türkiyesi’nin Bölüşüm Deseni Üzerine Gözlemler. İktisat ve Toplum Dergisi, 148, 4-12.
• Yentürk, N. & Onaran, Ö. (1990). Düşük Ücretler Yatırımları Teşvik Ediyor mu? Türk İmalat Sanayiinde Bölüşüm ve Birikim İlişkisinin Analizi. Körlerin Yürüyüşü: Türkiye Ekonomisi ve 1990 Sonrası Krizler (159-176). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Yeşilbağ, M. (2016). Hegemonyanın Harcı: AKP Döneminde İnşaata Dayalı Birikim Rejimi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 71(2), 599-626.