Mâverâünnehirli Muhaddis Heysem b. Küleyb eş-Şâşî ve el-Müsned Adlı Eserinin Hadis Tarihindeki Yayılımı

Yıl 2024, Sayı: 12, 42 - 66, 31.07.2024

Ayşe Nur Yamanus

https://doi.org/10.61218/hadith.1492267

Öz

Mâverâünnehir havzası gerek yetiştirdiği muhaddisler gerekse onların telif ettiği musannefât dolayısıyla hadis ilmi açısından son derece önemli bir coğrafyadır. Bünyesinde barındırdığı Semerkant, Buhârâ, Şâş ve Tirmiz gibi ilim merkezlerindeki hadis faaliyetleriyle erken dönemden itibaren dikkati çeken bir bölge olan Mâverâünnehir’e mensup hadis hafızı Ebû Saîd el-Heysem b. Küleyb eş-Şâşî (ö. 335/946), bölgedeki hadisçilik faaliyetleriyle öne çıkan bir alimdir. Kaynaklarda “Mâverâünnehir muhaddisi” diye tavsif edilen Heysem b. Küleyb eş-Şâşî’nin ilmî hayatı, hicrî üçüncü ve dördüncü asırda Mâverâünnehir ilim havzasındaki hadis çalışmalarının seyrine dair kesitler sunması bakımından güzel bir örnektir. Bölge dışına rihle yapması, meşhur hadis alimlerine talebelik etmesi, bazı önemli eserlerin râvîsi olması, Mâverâünnehirli muhaddislerden pek çoğunun yetişmesine katkıda bulunması, farklı beldelerden Mâverâünnehir’e rihle gerçekleştiren talebeler için adeta bir çekim merkezi oluşturması ve bir Müsned tasnif etmesi gibi yönleriyle Şâşî, hadis tarihinde mühim bir konuma sahiptir. Onun hadis mirası olan Müsned, asırlar boyu muhaddisler tarafından aktarılmak suretiyle farklı coğrafyalara intikal etmiştir. Şâşî’nin ilmî hayatının mercek altına alındığı ve onun telif ettiği Müsned’in hadis tarihindeki izinin sürüldüğü bu çalışmanın amacı, hicrî dördüncü asra ait Mâverâünnehir rivâyet birikiminin hadis tarihindeki yayılımına Şâşî ve eseri özelinde ışık tutmaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Mâverâünnehir, Heysem b. Küleyb, Müsned, Rivâyet

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur/It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Akhmetov, Zhumabek. eş-Şaşi ve Müsnedi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Aktanov, Nursadyk. Karahanlılar Döneminde Hadis: Hicrî IV-VI. Asırlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Aydın, Arafat. “Yazma Eserlerdeki Semâ Kayıtlarında Daru’l-Hadisler”. Anadolu’nun İslamlaşma Sürecinde Dâru’l-Hadisler. 103-126. Çankırı: y.y., 2012.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Hadisevi Yayınları, 2006.
• Aydınlı, Osman. “Mâverâünnehir’in Tarihî, Siyâsî, İlmî ve Kültürel Yapısı”. İslâm Düşüncesinin Ana Merkezleri: Mâverâünnehir. 69-215. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Çakan, İsmail L. “el-Câmiu’s-sahîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/129-132. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Emiroğlu, Nagihan. Türk (Bahrî) Memlükler Döneminde Hadis İlmi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2023.
• Eşer, Ahmet. Hadis İlminde Fehrese Literatürü. Konya: Palet Yayınları, 2023.
• Hâfız, Muhammed Mutî‘. Câmi‘u’l-Hanâbile el-Muzafferî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• Hâfız, Muhammed Mutî‘. Dûrü’l-hadîsi’ş-şerîf bi-Dımaşk. Dımaşk: Dâru’l-Mektebî, 2010.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Târîhu Medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
• İbn Abdülhâdî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Tabakâtü ‘ulemâi’l-hadîs. thk. Ekrem el-Bûşî vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. Fihrisü İbn Atıyye. thk. Muhammed Ebü’l-Ecfân vd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1983.
• İbn Ebû Ya‘lâ, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ. Tabakâtü’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleymân el-Useymîn. Mekke: el-Emânetü’l-Âmme li’l-İhtifâl, 1999.
• İbn Ebü’r-Rebî‘, Ebü’l-Hüseyn Ubeydullâh b. Ahmed b. Ebü’r-Rebî‘ el-İşbilî. Bernâmecü şüyûhi İbn Ebi’r-Rebî‘. Rabat: er-Râbıtatü’l-Muhammediyye li’l-‘Ulemâ, 2011.
• İbn Fehd, Takıyyüddîn Muhammed b. Necm. Lahzu’l-elhâz bi-zeyli Tabakâti’l-huffâz (Zeylü Tezkirati’l-huffâz içerisinde). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. el-Mu‘cemü’l-müfehres. thk. Muhammed Şekûr el-Meyâdînî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. el-Mecma‘u’l-müesses li’l-mu‘cemi’l-müfehres. thk. Yûsuf Abdurrahmân el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1992.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalânî. İnbâü’l-gumr bi-ebnâi’l-‘umr. thk. Hasen Habeşî. Kahire: Vizâretü’l-evkâf, 1969.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ali. Sûretü’l-arz. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1992.
• İbn Hayr, Ebû Bekr Muhammed el-İşbilî. Fehrese. Kahire: el-Mektebetü’l-Endelüsiyye, 1997.
• İbn İyâs, Zeynüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hanefî, Bedâ’i‘u’z-zühûr fî vekâ’i‘i’d-dühûr. thk. Muhammed Mustafa. Mekke: Mektebetü Dâri’l-Bâz, ts.
• İbn Nukta. Ebû Bekr Muhammed b. Abdülganî el-Bağdâdî. Kitâbü’t-takyîd li-ma‘rifeti’r-ruvât ve’s-sünen ve’l-mesânîd. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1983.
• İbn Receb, Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed el-Hanbelî. ez-Zeyl ‘alâ Tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-‘Useymîn. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 2005.
• İbn Tolun, Şemsüddîn Muhammed b. Ali ed-Dımaşkî. el-Kalâ’idü’l-cevheriyye fî târîhi’s-Sâlihiyye. thk. Muhammed Ahmed Dihmân. Dımaşk: Mecme‘u’l-Lugati’l-Arabiyye, 1980.
• İbnü’l-‘İmâd, Şihâbüddîn Ebü’l-Felâh Abdülhayy b. Ahmed el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkâdir el-Arnaût vd. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, ts.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. el-Gunye: Fihristü şüyûhi’l-Kâdî İyâz. thk. Mâhir Züheyr Cerrâr. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1982.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-‘Arabiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer. er-Risâletü’l-müstetrafe li-beyâni meşhûri kütübi’s-sünneti’l-müşerrefe. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Kindirî, Abdullâh b. Muhammed. Hutûtu’l-‘ulemâ mine’l-karni’l-hâmis ile’l-‘âşir hicrî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2014.
• Köktaş, Yavuz Köktaş. “Şâşî, Heysem b. Küleyb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/368-369. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kütübî, Muhammed b. Şâkir. Fevâtü’l-vefeyât ve’z-zeyl ‘aleyhâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1974.
• Leder, Stefan vd. Mu‘cemü’s-Semâ‘ati’d-Dımaşkiyye. Dımaşk: el-Ma‘hedü’l-Fransî li’d-Dirâseti’l-‘Arabiyye, 1996.
• Makdisî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsîm fî ma‘rifeti’l-ekâlîm. Leiden: Brill, 1906.
• Münzirî, Zekiyyüddîn Abdülazîm b. Abdülkavî. et-Tekmile li-vefeyâti’n-nekale. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Nu‘aymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Mâverâünnehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/177-180. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ru‘aynî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed el-İşbilî. Bernâmecü şüyûhi’r-Ru‘aynî. thk. İbrâhîm Şebbûh. Dımaşk: Vizâretü’s-sekâfe, 1962.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek. A‘yânü’l-‘asr ve a‘vânü’n-nasr. thk. Ali Ebû Zeyd vd. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1998.
• Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân. ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân. el-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti şeyhi’l-İslâm İbn Hacer. thk. İbrâhîm Abdülmecîd. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.
• Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân. et-Tibrü’l-mesbûk fî zeyli’s-Sülûk. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1988.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed. et-Tahbîr fi’l-mu‘cemi’l-kebîr. thk. Münîre Nâci Sâlim. Bağdat: Riâsetü Dîvâni’l-Evkâf, 1975.
• Sübkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî vd. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebû Bekr. Hüsnü’l-muhâdara fî ahbâri Mısr ve’l-Kâhira. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1968.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebû Bekr. Tabakâtü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Şâşî, Ebû Saîd el-Heysem b. Küleyb. el-Müsned. thk. Mahfûzurrahmân Zeynullâh. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, ts.
• Taneri, Aydın. “Hârizmşahlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/228-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Kıraat ve Semâ Kaydı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/435-436. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Tücîbî, Kâsım b. Yûsuf. Bernâmecü’t-Tücîbî. thk. Abdülhafîz Mansûr. Tunus: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1981.
• Vâdîâşî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Câbir. Bernâmecü İbn Câbir el-Vâdîâşî. thk. Muhammed el-Habîb el-Hîle. Tunus: y.y., 1981.
• Yâkût, Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullah el-Hamevî. Mu‘cemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Emsâr zevâtü’l-âsâr. thk. Abdülkâdir el-Arnaût vd. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Tezkiratü’l-huffâz. Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1374.
• Zeynullâh, Mahfûzurrahmân. “Mukaddime”. el-Müsned. mlf. Ebû Saîd el-Heysem b. Küleyb eş-Şâşî. 1/5-46. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, ts.
• Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmûd. el-A‘lâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.