تحليل الروايات في مسح الرقبة

Yıl 2025, Sayı: 14, 380 - 403, 31.07.2025

Hamdi Türkoğlu

https://doi.org/10.61218/hadith.1661162

Öz

يُعَدُّ الوضوء في الدين الإسلامي عبادة في حد ذاته، وشرطًا أساسيًا لبعض العبادات الرئيسية كالصلاة. وقد بيّن القرآن الكريم الخطوط العريضة لكيفية الوضوء، بينما تفاصيله قد تحددت من خلال الأحاديث التي نقلت تطبيقات النبي صلى الله عليه وسلم. إن العديد من الروايات الصحيحة الواردة في مصادر الحديث الأساسية، والمنقولة عن صحابة مثل عثمان بن عفان، وعبد الله بن عباس، وعبد الله بن زيد، تصف كيفية أداء الوضوء بشكل مفصل. وفي حين تشمل هذه الروايات الموثوقة جميع المراحل، كغسل اليدين والوجه والذراعين، ومسح الرأس، والمضمضة والاستنشاق، فإنه لا يوجد أي ذكر لمسح الرقبة. وعلاوة على ذلك، من اللافت للنظر أنه بينما خصصت دواوين الحديث البارزة مثل صحيح البخاري وصحيح مسلم وسنن أبي داود أبوابًا خاصة لموضوعات مثل مسح الرأس أو الأذنين أو القدمين، فإنه لا يوجد باب مستقل لمسح الرقبة.

Anahtar Kelimeler

الحديث , الوضوء , مسح الرأس , مسح الأذنين , مسح الرقبة

Boynun Meshine Dair Rivayetlerin İncelenmesi

Öz

Bu çalışma, rivayetlerde boynu meshetme meselesini ele alarak konunun hadislerdeki dayanaklarını tespit etmeyi amaçlamaktadır. Abdestin tarifini detaylı şekilde ortaya koyan çok sayıda sahih rivayet bulunmakla birlikte boynu meshetmeye dair bir bilgi yer almamaktadır. Aynı şekilde konu esaslı tasnif edilmiş hadis kaynaklarında başın, kulakların veya ayakların meshedilmesine dair bâb başlıkları konulmuşken boynun meshedilmesiyle ilgili bir başlığın olmaması dikkat çekicidir. Öte yandan zayıf veya uydurma olduğu tespit edilen bazı rivayetlerde boynun meshedilmesinden bahsedildiği görülmektedir. Boynu meshetmeye dair rivayetler, Vâil b. Hucr ve Abdullah b. Ömer vasıtasıyla nakledilmiştir. Vâil b. Hucr’dan gelen rivayetlerin zayıf olduğu, Abdullah b. Ömer’den nakledilen rivayetin ise temel hadis kaynaklarında yer almadığı ve uydurma olduğu tespit edilmiştir. Bu rivayetler karşısında muhaddisler ve fakihler farklı yaklaşımlar benimsemiştir. Gazzâlî gibi bazı âlimler, zayıf veya uydurma olduğu anlaşılan bu rivayetleri delil kabul ederek boynu meshetmeyi sünnet olarak değerlendirmiştir. Buna karşın, Nevevî’nin de aralarında bulunduğu bazı âlimler, Hz. Peygamber’den sahih bir rivayetin bulunmadığını ifade ederek boynu meshetmeyi bid’at saymıştır. Bir diğer görüşe göre ise rivayetlerin zayıf olduğu kabul edilmekle birlikte, boynu meshetmek müstehap olarak görülmüştür. Öte yandan, Hz. Peygamber’in başını meshederken ellerini ensesine kadar götürdüğüne dair bazı sahih rivayetler bulunmaktadır. Ancak, bu durum ulema tarafından boynu meshetmenin bir delili olarak görülmemiş, başı meshetmenin bir parçası olarak anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Abdest , Başı Meshetme , Kulakları Meshetme , Boynu Meshetme.

An Analysis of the Narrations on Wiping the Neck

Öz

This study addresses the matter of wiping the neck in the narrations, aiming to identify the foundations of this practice within the ḥadīth literature. While numerous ṣaḥīḥ (sound) narrations provide a detailed description of ablution (wuḍūʾ), they do not include any information regarding the wiping of the neck. Likewise, it is noteworthy that in thematically classified ḥadīth sources, while chapter headings (bāb) have been established for the wiping of the head, ears, or feet, there is a conspicuous absence of any such heading for the wiping of the neck. Conversely, some narrations, which have been identified as weak (ḍaʿīf) or fabricated (mawḍūʿ), do mention the wiping of the neck. The narrations concerning this practice have been transmitted through Wāʾil b. Ḥujr and ʿAbdallāh b. ʿUmar. It has been established that the narrations originating from Wāʾil b. Ḥujr are weak, while the report transmitted from ʿAbdallāh b. ʿUmar is not found in the foundational ḥadīth collections and has been deemed fabricated. In response to these narrations, ḥadīth scholars (muḥaddithūn) and jurists (fuqahāʾ) have adopted varying approaches. Some scholars, such as al-Ghazālī, accepted these narrations—despite their being understood as weak or fabricated—as proof (dalīl) and consequently considered the wiping of the neck to be a Sunnah (prophetic practice). In contrast, some scholars, including al-Nawawī, have deemed the wiping of the neck a reprehensible innovation (bidʿa), stating that no ṣaḥīḥ (sound) narration on this matter exists from the Prophet. According to another viewpoint, while acknowledging the weakness of the narrations, the act of wiping the neck is regarded as recommended (mustaḥabb). Furthermore, there exist some ṣaḥīḥ narrations indicating that the Prophet, when wiping his head, would pass his hands to the nape of his neck. However, this action has not been interpreted by the scholars (ʿulamāʾ) as evidence for the distinct practice of wiping the neck; rather, it has been understood as an integral part of the motion of wiping the head.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Wuḍūʾ , Wiping the Head , Wiping the Ears , Wiping the Neck

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût, Adil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401.
• Atik, Sefa. “Şeyh Müfîd’in Ebû Cafer en-Nesefî İle Münazarası -Abdestte Ayakları Mesh Etme Bağlamında-”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2018), 99-127.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye şerhü’l-Hidâye. thk. Eymen Salih Şaban. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420.
• Aytekin, Mehmet Ali. “Abdestte Ayağı Yıkamanın veya Mesh Etmenin Fıkhî Boyutu”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 2 (2020), 367-401.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik. el-Müsned. thk. Mahfûzu’r-Rahman ve Diğerleri. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, ts.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Boga. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr/Dâru’l-Yemâme, 5. Basım, 1414/1993.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. et-Târîhu’l-kebîr. thk. Muhammed Abdulmuîd Hân. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l Osmânî, ts.
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf b. Muhammed. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2007.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût. Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430.
• Ebû Nuaym el-İsbehânî, Ahmed b. Abdillah. Târîhu Isbahân (Ahbâru Isbahân). thk. Seyyid Kesrevî Hasan. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Erdoğan, Mehmet. “Mesh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/301-303. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Vasît fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mahmûd İbrâhîm, Muhammed Tâmir. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1417.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâ’u ‘ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.
• Gürses, Serdar Murat. Kütüb-i Sitte’deki Abdest ve Çıplak Ayağa Meshle İlgili Hadislerin Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• İbn Arrâk el-Kinânî, Nûreddin Ali b. Muhammed. Tenzîhü’ş-Şerîati’l-merfû‘a an’il-ahbâri’ş-şenî‘ati’l-mevdû‘a. thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf, Abdullah Muhammed es-Sıddîk el-Gumârî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1399.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. Halep: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslamiyye, 2002.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Takrîbü’t-tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Suriye: Dâru’r-Reşid, 1406.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbu’t-tehzîb. thk. İbrahim ez-Zeybek, Âdil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. et-Telhîsü’l-habîr fî tahrîci ehâdîsi’r-Râfiî’l-Kebîr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtîm el-Bustî. el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-duafâ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmûd İbrahim Zâyed. Halep: Dâru’l-Vaî, 1396.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim el-Bustî. es-Sikât. thk. Muhammed Abdulmuîd Hân. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l-Osmaniyye, 1973.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekr. el-Menâru’l-münîf fî’s-sahîh ve’d-daîf. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallâ. Riyâd: Dâru’l-Âsıme, 1996.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Mâze, Burhanüddin Ebü’l-Meâlî Mahmud b. Ahmed b. Abdilaziz b. Ömer b. Mâze el-Buhârî el-Hanefî. el-Muhîtü’l-Burhânî fi’l-Fıkhi’n-Nu’mânî: Fıkhu’l-İmâm Ebî Hanîfe. thk. Abdülkerim Sâmî el-Cündî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhüddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Şerhu Müşkili’l-Vasît. thk. Abdü’l-Mun‘im Halîfe Ahmed Bilâl. Suudi Arabistan: Dâru Kunûzi İşbilyâ li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2011.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhayy el-Hanefî. Tuhfetü’t-talebe fî tahkîki meshi’r-rakabe ve me‘ahâ Tuhfetü’l-kemele alâ havâşî Tuhfeti’t-talebe. thk. Salâh Muhammed Ebü’l-Hâc. Ammân: Merkezü Envâri’l-Ulemâ li’d-Dirâsât, 2020.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Îsâ’l-Bâbi’l-Halebî ve Şürekâhu, 1374/1955.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. thk. Abdufettah Ebû Gudde. Halep: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1406.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin b. Şeref. el-Mecmû‘ Şerhu’l-Muhezzeb. thk. Heyet. Kahire: İdâretü’t-Tıbâati’l-Menîriyye, 1344.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin b. Şeref. el-Mecmûʿ Şerhu’l-Mühezzeb. thk. Heyet. Kahire: İdâretü’t-Tıbâati’l-Münîriyye, Matbaatü’t-Tedâmüni’l-Ehavî, 1344.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. thk. Heyet. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʻcemü’l-evsat. thk. Tarık b. İvadillah b. Muhammed, Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. Kahire: Dâru’l-Harameyn, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʻcemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdilmecid es-Selefî. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, ts.
• Tehânevî, Zafer Ahmed. İ’lâü’s-sünen. thk. Muhammed Takî Osmânî. Karaçi-Pakistan: İdâretü’l-Kur’an ve’l-ulûmi’l-İslâmî, 1418.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. ed. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Tunç, Mazhar. “Çorap Üzerine Mesh Hadislerine Dair Bir Değerlendirme”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/8-9 (15 Aralık 2018), 22-49.
• Yalnız, İshak. İslâm Hukukunda Çoraplara Mesh. Bartın: Bartın Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-Mugnî fi’d-duafâ. ed. Nureddin Itr. Katar: İdâretü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1987.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânu’l-iʻtidâl fi nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhamme el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1382.