Azerbaycan’da İslâm ve Mezhep Olgusu

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 19 - 40, 15.06.2022

Muharrem Akoğlu

Öz

Azerbaycan, jeo-stratejik konumu itibariyle tarih boyunca bölgesel güçlerin dikkatini çeken bir coğrafyada yer almaktadır. Bu coğrafyada İslâmiyet öncesinde Mazdekîlik, Maniheizm ve Zerdüştlük gibi bölgesel inanç yapıları yanında Hristiyanlık ve Yahudilik gibi dinler de vardı. Ayrıca Türklerin varlığı sebebiyle bölgede Gök Tanrı (Tengricilik) inancı da temsil edilmekteydi.
İslâmiyet, ilk halifelerden Hz. Ömer döneminde sahabenin eliyle bölgeye taşındı. Kısa sürede de etkin oldu. Böylece Azerbaycan ilk İslâm beldeleri arasında yerini aldı. Süreç içerisinde diğer İslâm bölgelerinde olduğu gibi, farklı siyasî ve kültürel etkileşim veya tecrübeler ile fırkalaşmalar çerçevesinde vücut bulan din anlayışlarıyla tanıştı. Bu bağlamda Haricîlik, Mu’tezile ve Şîa gibi siyasî-itikâdî fırkalar; Hanefîlik, Şâfiîlik, Malikîlik ve Hanbelîlik gibi fıkıh ekolleri dikkat çekti. Özellikle Safevîler öncesi dönemde bölgede Tebriz, Erdebil, Bakü, Şamahi ve Berda gibi şehirler Ehl-i Sünnet ekollerinden Hanefî düşüncesinin yoğun olduğu yerlerdi. Ayrıca Azerbaycan’da Safevîyye, Sühreverdiyye veya İşrakiyye, Halvetiyye, Hurûfiyye, Nakşibendiyye, Gülşeniyye gibi tasavvufî yapılar ile Âhîlik gibi oluşumlar ve Ehl-i Hak gibi gulat fırkalar da temsil edildi. Ancak Şah İsmail öncülüğünde kurulan Safevîler Devleti, Şiîliği resmî devlet politikası haline dönüştürünce bölgede Şiîlik yayılmaya başladı.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Din, İslam, Mezhep, Şia

Kaynakça

• Ahmadov, Shahi. Azerbaycan’da Şiîliğin Yayılma Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Ahmetoğlu, Şahin. “Azebaycan’da Hanefîliğin Yayılışı”. IV. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Veli Sempozyumu-Hanefilik-Maturidilik. 2/294-303. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Akoğlu, Muharrem. “Irak’ta Şiî-İmamîliğin Yayılmasında Safevî İran Etkisi”. Bilimname. 36/2 (2018), 109-134.
• Allouche, Adel. The Origins and Development of the Ottoman-Safavid Conflict: (906-962/1500-1555). Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1983.
• Bağdadi, Abdülkadir b. Tahir b. Muhammed. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. E.R. Fığlalı. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. Bausani, Alessandro. “Religion Under The Mongols”. The Cambridge History of Iran -The Saljuq and Mongol Periods. ed. J. A. Boyle. 5. Cambridge: Cambridge University, 1968.
• Browne, Edward Granwille. “A Literary History of Persia, Modern Times (1500–1924)”. The Cambridge History of Iran. ed. R. N. Frye Cambridge: Cambridge University, 1968.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Berdîcî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/485. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Dalkıran, Sayın. “İran Safevî Devleti’nin Kuruluşuna Şiî İnançların Etkisi ve Osmanlı’nın İran’a Bakışı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 18 (2002), 55-102.
• Göl, Hacer. “Geçmişten Günümüze Azerbaycan”. Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 5/1 (Haziran 2006), 153-170.
• Gördegir, Ercan. Olcaytu Han ve Zamanı (1304-1316). Ankara: İksad, 2021.
• Gurbanov, Abbas. “Abbasiler Dönemine Kadar Azerbaycan’ın Siyasî Tarihine Genel Bir Bakış”. İstem. 5/9 (2007), 123-136.
• Hamevî, Şihâbiddîn Ebi Abdillâh Yâkût b. Abdillâh. Mu’cemü’l-Büldân. Beyrut: 1977.
• Hayyat, b. Halife. Halife b. Hayyat Tarihi. çev. Abdulhalık Bakır. Ankara: 2001.
• İbn Murtaza, Ahmed b. Yahya. Tabakatu’l-Mu’tezile. thk. S. D. Wilzer. Beyrut: 1988.
• Köse, Bayram Arif. “İlk Müslüman Hâkimiyetinden Abbasilere Müslümanların Güney Kafkasya Politikalarına Etki Eden İç ve Dış Gelişmeler”. VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi/International Journal of Historical Researches. (2017), 2/297-342.
• Köse, Saffet, “Erdebîlî, Yusuf b. İbrâhim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/279-280. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Momen, Moojan. An Introduction to Shi’i Islam. London: 1985.
• Musalı, Namıq. Rus Oryantalistlere Göre Ehl-i Haklar. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2013.
• Mutallimov, Dadash. “Hz. Ömer Döneminde Azerbaycan Topraklarına Düzenlenen Fetih hareketleri ve Meşhur Komutanları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 14/79 (Ağustos 2021), 19-26.
• Petrushevsky, I. P. Islam in Iran. London: 1985.
• Roemer, H. R. “The Safavid Period”. The Cambridge History of Iran. ed. Peter Jackson. Cambridge: Cambridge University, 2006.
• ------------------, “Timur in Iran”, The Cambridge History of Iran, ed. Peter Jackson. Cambridge: Cambridge University, 2006.
• Şafiî, Mahmud-Salih, Abdülaziz. Avdetu’s-Safeviyyin. Kahire: Mektebetu’l-Mısriyye, 2007.
• Takkush, Muhammed Suheyl. Tarihu’d-Devleti’s-Safeviyye. Beyrut: 2009.
• Tebrizli, M. Nizamettin. Bugünkü Azerbaycan Davası. İstanbul: 1946.
• Verdî, Ali. Tarihu Irak el-Hadîs. Bağdad: 1969.