Tıbbi Müdahalelerde Onam Hakkının Sınırı Olarak Üstün Yarar

Yıl 2021, Cilt: 79 Sayı: 2, 441 - 483, 29.07.2021

Özge Yücel

https://doi.org/10.26650/mecmua.2021.79.2.0003

Öz

Tıbbi müdahaleler niteliği bakımından kişilik hakkına müdahale oluşturmaktadır ve bu nedenle kişilik hakkını ihlal etmemesi için öncelikle ve kural olarak ilgilinin onamının alınmış olması gereklidir. Tıbbi müdahalede biyoloji ve tıbbın elde ettiği nitelikli bilginin kullanımı sebebiyle onamın hukuka uygunluğu belirli özel koşulları gerekli kılmaktadır, bu koşullardan biri de onamın meşru bir amaca yönelik olarak verilmiş olmasıdır. Öte yandan biyoloji ve tıbba ilişkin özel, nitelikli bilgi toplumsal düzen açısından iktidar sahiplerine tehlikeli bir araç sunmaktadır. Onam yerine geçen hukuka uygunluk sebepleri anayasal ilkeler doğrultusunda yasallık, ölçülülük gibi kriterlere uygun olarak somutlaştırılarak kişilerin bedenleri üzerinde onam alınmaksızın müdahalede bulunulabilmektedir. Söz konusu hukuka uygunluk sebepleri, tıbbi müdahaleler söz konusu olduğunda üstün yarar kavramı altında özelleştirilebilmektedir. Onam alınmadan gerçekleştirilecek müdahale ilgilinin kendi yararına veya üçüncü bir kişi yararına olabildiği gibi genel olarak kamunun yararına da olabilir. Ne var ki gerçekte neyin hastalık olduğu veya hangi müdahalenin kime göre nasıl bir yarar sağlayacağı salt bilimsel değil, aynı zamanda politik bir meseledir. İlgilinin kendisiyle veya yasal temsilcisiyle çatışma içine düşülerek girişilen tıbbi müdahalelerin meşruluğunun sınırları eleştirel bir yaklaşımla değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Özerklik, Psikososyal Varlık, Zorunlu Aşılama, Zorla Tedavi, Organ Bağışı

Destekleyen Kurum

Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Superior Interests as a Limitation on the Right to Refuse a Medical Treatment

Öz

Medical interventions constitute an intervention in personal rights in terms of the nature of medical interventions. Therefore, consent of the concerned person should be obtained as a rule to refrain from violating the right to personality. However, the lawfulness of consent requires specific conditions owing to the use of qualified information obtained by biology and medicine in medical intervention. One of such conditions is that consent should be given for a legitimate purpose. Conversely, qualified information obtained by biology and medicine offers decision-makers with a dangerous tool for structuring social order. The reasons for lawfulness replacing consent are embodied in accordance with certain criteria, such as legality and proportionality, in line with constitutional principles. However, in terms of medical interventions, the concept of superior interests may supersede the reasons for compliance with the law. The intervention to be carried out without consent can be either in the interest of a concerned person, a third person, or the public in general. However, which disease or form of intervention will benefit from whom is not only a scientific but also a political issue. Thus, the study critically evaluates the limitations of the legitimacy of medical interventions attempted by engaging in conflict with the person concerned or with a legal representative.

Anahtar Kelimeler

Autonomy, Psychosocial Being, Mandatory Vaccination, Mandatory Treatment, Organ Donation

Kaynakça

• Akbıyık C ve Aydın GS, ‘Hukuk Muhakemeleri Kanunu M.292 Uyarınca Kişilerden Soybağı Tespiti Amacıyla Zor Kullanılarak Kan veya Doku Alınmasının Kişilik Hakkını İhlal Edip Etmediği Sorunu’ (2014) 13(1) İstanbul Kültür Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 7-31.
• Aksoy Dursun S, ‘Soybağının Belirlenmesi Bakımından MK m. 284 ve HMK m. 292’nin Değerlendirilmesi’ (2012) 8(95-96) Kazancı Hakemli Hukuk Dergisi 109-124.
• Aksoy İpekcioğlu P, ‘Vücuttan Örnek Alma İşleminin Hukuki Niteliği ve Anayasaya Uygunluğu’ (2013) 19(2) Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi (Prof Dr Nur Centel’e Armağan) 1157-1175.
• Akyüz E, Çocuk Hukuku Çocukların Hakları ve Korunması (3. Bası, Pegem 2013).
• Badur E, Tıbbi Müdahaleye Rızanın Özellik Gösterdiği Haller (Seçkin 2017).
• Belek İ, ‘İngiltere’de Kızamık Salgını ve Aşı Karşıtlığı’ (Sol Haber Portalı, 12 Ocak 2018) <https:// haber.sol.org.tr/dunya/ingilterede-kizamik-salgini-ve-asi-karsitligi-224706> Erişim Tarihi 27 Haziran 2020.
• Çalışkan M, Madde Bağımlılığının Biyo-Psiko-Sosyal ve Hukuksal Analizi (Beta 2018).
• Demirdoğan S ve Solmaz M, ‘Psikiyatride ‘Zorunlu Yatışlar’’ (2019) 32(2) Adli Tıp Dergisi 84-90.
• Dumancı G, İnsan Konulu Klinik Araştırmalar ve Hukuki Boyutu (Legal 2020).
• Dural M ve Öğüz, T, Türk Özel Hukuku Cilt II Kişiler Hukuku (20. Bası, Filiz 2019).
• Dural M, Öğüz T ve Gümüş MA, Türk Özel Hukuku Cilt III Aile Hukuku (13. Bası, Filiz 2018).
• Elçin Grassinger G, Türk Medeni Kanununda Yer Alan Velayet Hükümleri Kapsamında Küçüğün Kişi Varlığının Korunması İçin Alınacak Tedbirler (On İki Levha 2009).
• Erman B, ‘İnsan Üzerinde Deney ve Deneme Suçları’ (2016) 13(2) Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1-44.
• Ertem B, Tıp Ceza Hukukunda Kendi Geleceğini Tayin Hakkının Yansıması Olarak Rıza ve Sınırları (Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015).
• Foucault M, Hapishanenin Doğuşu Çev Mehmet Ali Kılıçbay (8. Bası, İmge 2019).
• Foucault M, Biyopolitikanın Doğuşu Collége de France Dersleri 1978-1979 Çev Alican Tayla (İstanbul Bilgi Üniversitesi 2015).
• Foucault M, Akıl Hastalığı ve Psikoloji Çev Emre Bayoğlu (5. Bası, Ayrıntı 2019).
• Foucault M, Akıl ve Akıl Bozukluğu Klasik Çağda Deliliğin Tarihi Çev Mehmet Ali Kılıçbay (2. Bası, İmge 1995).
• Froggett L ve Richards B, ‘Exploring the Bio-Psycho-Social’ (2002) 5(3) The European Journal of Psychotherapy, Counselling & Health 321-326.
• Gözler K, Türk Anayasa Hukuku Dersleri (25. Bası, Ekin 2020).
• Güngör HA, ‘Anayasa Mahkemesi’nin Topuk Kanı Testi ve Zorunlu Aşılama Uygulamaları Hakkındaki Kararlarına İlişkin Kısa Bir Değerlendirme’ (2018) 10(100) Fasikül Hukuk Dergisi 395-400.
• Gürbüz N, Biyotıp Hukukunda İnsan Onuru (On İki Levha 2014).
• Hakeri H, Tıp Hukuku El Kitabı (6. Bası, Seçkin 2013).
• Helvacı S, Gerçek Kişiler (2. Bası, Arıkan 2007).
• Işıl Ülman Y, ‘Kan ve Kan Ürünlerinin Transfüzyonu ve Tıbbi Etik’ (1998) 20 Damla Kan Merkezleri ve Transfüzyon Derneği Bülteni 1-4 <http://kmtd.org.tr/damla/20.pdf> Erişim Tarihi 5 Temmuz 2020.42
• Kalkan Oğuztürk B, Türk Medeni Hukukunda Biyoetik Sorunlar (Vedat 2011).
• Kapani M, Kamu Hürriyetleri (7. Bası, Yetkin 1993).
• Kara Kılıçarslan S, Kişilik Hakkına Saldırıda Üstün Nitelikte Özel ve Kamusal Yarar (On İki Levha 2015).
• Kasapoğlu Turhan M, ‘İdari Kolluk Yetkisi Bağlamında Zorunlu Aşı Uygulaması’ (2019) 9(1) Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1-40.
• Kaya Kızılırmak C, ‘Velayet Hakkının Kapsamı Çerçevesinde Bebeklik Dönemi Aşı Uygulamalarına Rızanın Esirgenmesi’ iç Abuzer Kendigelen ve Saibe Oktay Özdemir (edr), Prof. Dr. Feyzi Necmeddin Feyzioğlu’nun Anısına Armağan (On İki Levha 2020) 449-476.
• Kılıçoğlu A, Medeni Hukuk Temel Kavramlar Başlangıç Hükümleri Kişiler Hukuku (Turhan 2016).
• Kızılarslan H, Ceza Muhakemesi, Adli Tıp, Adli Bilimlerde Vücut Muayenesi ve Örnek Alma (Doktrin ve Uygulama) (Kızılarslan 2007).
• Kilkelly U, The right to respect for private and family life, A guide to the implementation of Article 8 of the European Convention on Human Rights (1st, Directorate General of Human Rights, Council of Europe 2003).
• Kirkit E, Tıbbi Müdahalenin Hukuka Uygunluğu (Adalet 2016).
• Koç A, ‘Michel Foucault’nun ‘Biyopolitika’ Kavramının Teorik Çerçevesi’ (2018) 2(2) Uluslararası Kriz ve Siyaset Araştırmaları Dergisi 193-218.
• Koçak Süren Ö, ‘Organ ve Doku Naklinin Yasal ve Etik Açıdan İncelenmesi’ (2007) 73 TBB Dergisi 174-195.
• Lemke T, Biyopolitika Çeviren Utku Özmakas (4. Bası, İletişim 2017).
• Marmot M, ‘Giriş’ iç Michael Marmot ve Richard G Wilkinson (edr), Sağlığın Sosyal Belirleyicileri, Çeviri Editörleri İlker Kayı ve Yeşim Yasin (İnsev 2009) 13-17.
• Marmot M, Siegrist J ve Theorell T, ‘Sağlık ve İş Yerindeki Psiko-Sosyal Ortam’ iç Michael Marmot ve Richard G Wilkinson (edr), Sağlığın Sosyal Belirleyicileri, Çeviri Editörleri İlker Kayı ve Yeşim Yasin (İnsev 2009) 119-153.
• Metin S, Biyo-Tıp Etiği ve Hukuk (2. Bası, Betim 2019).
• Nart S, Hekimin İlaç Tedavisinden Doğan Sorumluluğu (2. Bası, Adalet 2020).
• Nart S, ‘Endikasyon Dışı İlaç Tedavisinde Hekimin ve İlaç Üreticisinin Hukuki Sorumluluğu’. (2017) 19 (Özel Sayı) DEÜHFD (Prof. Dr. Şeref Ertaş’a Armağan) 729-791.
• Oğuzman K, Seliçi Ö ve Oktay-Özdemir S, Kişiler Hukuku (Gerçek ve Tüzel Kişiler) (19. Bası, Filiz 2020)
• Orenstein GA ve Lewis L, ‘Eriksons Stages of Psychosocial Development’ (StatPearls, 9 March 2020) Treasure Island (FL): StatPearls Publishing <https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/ NBK556096/> Erişim Tarihi 9 Haziran 2020.
• Özbilen AB, İnsan Kökenli Biyolojik Maddelere İlişkin Hukuki İşlemler (Vedat 2011).
• Özbudun E, Türk Anayasa Hukuku (7. Bası, Yetkin 2002).
• Özmakas U, Biyopolitika: İktidar ve Direniş Foucault, Agamben, Hardt-Negri (2. Bası, İletişim 2019).
• Öztan B, Aile Hukuku (6. Bası, Turhan 2015).
• Rose S ve Robinson C, ‘Beyond Essentialist Critiques: The Co-development of Individual and Society within Erik Erikson’s Psychosocial Theory of Identity Development’ iç SA Barab, KE Hay ve DT Hickey (edr), The International Conference of the Learning Sciences, Indiana University, Proceedings of ICLS 2006, Vol 2 (International Society of the Learning Sciences 2006) 620-626.43
• Sağlam M, ‘Ekim 2001 Tarihinde Yapılan Anayasa Değişiklikleri Sonrasında, Düzenlendikleri Maddede Hiçbir Sınırlama Nedenine Yer Verilmemiş Olan Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırı Sorunu’ (2002) 18(1) Anayasa Yargısı Dergisi 233-266.
• Serim G, Roma İmparatorluk Döneminde Aile Hukukuna İlişkin Düzenlemeler (Lykeion 2018).
• Serozan R, Medeni Hukuk Genel Bölüm Kişiler Hukuku (7. Bası, Vedat 2017).
• Serozan R, Çocuk Hukuku (2. Bası, Vedat 2005).
• Sert G, Uluslararası Bildirgeler ve Tıp Etiği Açısından Hasta Hakları (2. Bası, Seçkin 2019).
• Sever DÇ, ‘COVID-19 Günlerinde İdare Hukuku: Salgınla Mücadelede Kolluk Yetkileri Üzerine Bir İnceleme’ (2020) 9(17) Anayasa Hukuku Dergisi 187-238.
• Shaw M, Dorling D ve Smith GD, ‘Yoksulluk, Toplumsal Dışlanma ve Azınlıklar’ iç Michael Marmot ve Richard G Wilkinson (edr), Sağlığın Sosyal Belirleyicileri, Çeviri Editörleri İlker Kayı ve Yeşim Yasin (İnsev 2009) 226-256.
• Stanek L, ‘Biopolitics of Scale: Architecture, Urbanism, the Welfare State and After’ iç Jakob Nilsson ve Sven-Olov Wallenstein (edr), Foucault, Biopolitics, and Governmentality (Södertörn University 2013) 105-122.
• Szasz T, Deliliğin İmalatı Çeviren Gözde Genç (Yerdeniz 2007).
• Szasz T, Yalanlar Bilimi Psikiyatri Çeviren Nur Küçük (Aylak Kitap 2013).
• Şen E ve Bodur FB, ‘Devletin Yaşam Hakkını Koruma Zorunluluğu’ (2017) 12(132) Terazi Hukuk Dergisi 125-131.
• Şenocak Z, ‘Küçüğün Tıbbi Müdahaleye Rızası’ (2001) 50(4) AÜHFD 65-80.
• Tanör B ve Yüzbaşıoğlu N, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku (19. Bası, Beta 2019).
• Tüzüner Ö, Adli Genetik ve Tıbbi Biyoloji Bilimlerinin Soybağı Hukukuna Etkisi (Filiz 2016).
• Yücel Ö, Ayırt Etme Gücünden Yoksun Kişiler Adına Alınan Tıbbi Kararlarda Özerklik Hakkının Korunması ve Hasta Talimatları (Seçkin 2018).
• Yüksel H, Kişilik Hakkı İhlali Kapsamında İnsan Üzerinde Yapılan Deneyler ve Hukuki Sonuçları (On İki Levha 2017).