Alman Oryantalizmi ve İslami Dönem Fars Edebiyatı: Bir Literal Geçişkenlik Örneği Olarak Josef von Hammer-Purgstall (1774–1856)

Yıl 2019, Sayı: 42, 57 - 76, 25.12.2019

Remzi Avcı

https://doi.org/10.26650/sdsl2019-0017

Öz

Avrupa‘da İslami dönem Fars dili, kültür ve edebiyatına duyulan ilginin tarihi oldukça eski bir geleneğe dayanmaktadır. Çeviri hareketleri bağlamında düşünüldüğünde İslami dönem Fars edebiyatının Avrupa ile metinsel temasının 17. yüzyılda başladığı söylenebilir. Coğrafya ve kültüre duyulan yakın ilgi seyyahların dil ve edebiyata ilgisini de beraberinde getirmiştir. Bu dönemde birçok Alman seyyah Safevi ülkesine seyahat etmiş ve tarih, kültür, dil ve İslami dönem Fars edebiyat üzerine geniş bilgiler toplayarak bunları Batı’ya aktarmıştır. 1634 yılında Fars edebiyatı klasiklerinden olan Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî’nin Gülistan adlı eseri Fransız oryantalist André du Ryer (1580-1660) tarafından Fransızcaya çevrilmiştir. Friedrich Ochsenbach (1606–1658), söz konusu çeviriyi 1636 yılında Fransızcadan Gulistan, das ist, Königlicher Rosengarten/Gülistan, Kraliyet Gül Bahçesi başlığı ile Almancaya çevirmiştir. Safevi ülkesinde medreselerde Farsça öğrenerek Sa‘dî’nin eserleri ile tanışmış olan Adam Olearius/Ölschläger (1600–1671), Almanya’ya döndükten sonra Safevi elçisinin yardımıyla Gülistan’ı 1654 yılında Persianische Rosenthal/Fars Güller Vadisi adıyla Almancaya çevirmiştir. 18. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa’da Hâfız-ı Şîrâzî ve Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî gibi İslami dönem Fars şairlerinden Batı dillerine yapılan edebi metin çevirilerdeki artış oryantalistlerden şairlere kadar Almanca konuşulan dünyada da etkisini göstermiştir. Bu zaman dilimi Doğu ve Batı arasında ilişkide bir dönüm noktası olarak düşünülebilir. 19. yüzyılın ise ilk yıllarında diplomat, seyyah, tüccar ve oryantalistlerin yaptıkları çeviriler ile başlayan ve gelişen edebî oryantalizm Almanca konuşulan dünyada Doğu’dan Batı’ya bir Fars şiiri çeviri külliyatı bırakmıştır. Söz konusu külliyatın oluşumunda oldukça önemli bir yerde duran Avusturyalı oryantalist Josef von Hammer-Purgstall (1774-1856), Vinzenz Rosenzweig von Schwannau (1791-1865), Valentin von Huszár (1788-1850), Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), Friedrich Rückert (1788-1866) ve August von Platen (1796-1835) gibi aydınlanmacı, klasik ve romantik akımdan ve birçok düşünür şair ve oryantalistin Fars dili ve şiirine ilgi duymalarında önemli bir etki bırakmıştır. Hammer-Purgstall’ın İslami dönem Fars şiiri çevirilerinden literal bir ağ yarattığını iddia eden bu çalışma, onun çevirilerinin Alman edebi oryantalizminin inşa ve kurumsallaşmasında nasıl bir rol oynadığını incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Josef von Hammer-Purgstall, Alman oryantalizmi, Farsça, Hâfız-ı Şîrâzî, Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî, çeviri

German Orientalism and the Persian Literature in the Islamic Period: Josef von Hammer-Purgstall (1774–1856) as an Example of Literary Interlacing

Öz

The interest in Persian language, culture and literature in the Islamic period in Europe dates back to a very old tradition. From the point of view of the translation activities, it can be said that the textual contact with the Persian literature in the Islamic Europe began in the 17th century. Due to their strong interest in geography and culture, travelers began to concern themselves with language and literature. During this period, many Germans travelled to the lands of the Safavids. They gathered extensive knowledge about history, culture, language and Persian literature in the Islamic period, and transferred it to the West. In 1634, the French orientalist André du Ryer (1580-1660) translated into French Sheikh Saadi’s Gulistan/The Rose Garden, which is considered to be one of the classics of Persian literature. In 1636, Friedrich Ochsenbach (1606–1658) translated this work from French into German under the title of Gulistan, das ist, Königlicher Rosengarten/Gulistan, Royal Rose Garden. Adam Olearius (Ölschläger 1600-1671), who learned Persian in the Safavid madrasas, became acquainted with the works of Saadi. After his return to Germany, he enlisted the help of the Persian ambassador, and in the year 1654, translated Gulistan into German under the title Persianisches Rosenthal/Valley of the Persian Roses. During the latter part of the 18th century, the increase of translation activities of literary texts of the Persian poets from the Islamic period, such as Hafez Shirazi and Sheikh Saadi-i Shirazi into Western languages in Europe had an impact on German-speaking orientalists and poets. This period can be considered as a turning point in the relationship between Orient and Occident. The early years of the 19th century, literary Orientalism, which began and developed with the translation of diplomats, travelers, traders and orientalists, left a corpus of Persian poetry to the German-speaking world. The Austrian Orientalist Josef von HammerPurgstall (1774-1856) occupies an important place in the formation of this corpus. Hammer-Purgstall’s translations made Persian poetry available to classical and romantic thinkers, poets and orientalists. This article has two aims; to show that Hammer-Purgstall created a literal network with his translations from Persian poetry in the Islamic period, and to determine how great a role his translations played in the construction and institutionalization of German literary orientalism.

Anahtar Kelimeler

Josef von Hammer-Purgstall, German orientalism, Persian, Hafez Shirazi, Sheikh Saadi Shirazi, translation

Kaynakça

• Avcı, R. (2018). Alman Oryantalizmi: Carl Heinrich Becker ve Martin Hartmann Örneğinde Osmanlı Toplum ve Siyaset Söylemi (Doktora tezi). Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Mardin.
• Baum, W. (2004). Josef von Hammer Purgstall. F. Schipper (Ed.). Zwischen Euphrat und Tigris. Österreichische Forschungen zum Alten Orient. (s. 3-18). Wien: Lit Verlag.
• Behzad, F. (1970). Adam Olearius Persianischer Rosenthal Untersuchungen zur Übersetzung von Saadis ‘Golestan’ im 17. Jahrhundert. Göttingen : Vandenhoeck & Ruprecht.
• Bobzin, H. (1989). Hafisische Vierzeiler in Übertragungen von Friedrich Rückert. Spektrum Iran. 2(4), 3-26.
• Bruijn, J. T. (2003). Joseph Freıherr von Hammer-Purgstall. Encyclopaedia Iranica: http://www.iranicaonline.org/ articles/hammer-purgstall (Erişim tarihi: 30.07.2019).
• Bulut, Y. (2004). Oryantalizm Kısa Tarihi. İstanbul: Küre Yayınları.
• Gallien, C. (2018). Orientalist Pococke:Brockering Across Borders, Disciplines and Genders . R. Mankin (Ed.). The Internationalization of Intellectual Exchange in a Globalizing
• Europe, 1636–1780 Transits: Literature, Thought & Culture, 1650–1850 (s. 1-30). Lewisburg: Bucknell University Press.
• Galter, H. D. (2009). Joseph von Hammer-Purgstall und die Anfänge der Orientalistik. K. Acham (Ed.). Kunst und Geisteswissenschaften aus Graz. Werk und Wirken überregional bedeutsamer Künstler und Gelehrter: vom 15. Jahrhundert bis zur Jahrtausendwende. (s. 457-470). Köln-Wien-Weimar: Böhlau Verlag.
• Gibson, L. J. (2015). Changing States:Ottoman Sufism, Orientalism, and German Politics,1770-1825 (Doktora tezi). University of California, Oakland-Kalifornien.
• Graf, K. F. (1846). Moslicheddin Sadi’s Rosengarten. Leipzig: F. A. Brockhaus.
• Hammer-Purgstall, J. v. (1809). Schirin : ein persisches romantisches Gedicht nach morgenländischen Quellen. Leipzig: Fleischer.
• Hammer-Purgstall, J. v. (1812). Der diwan von Mohammed Schemseddin Hafis. Aus dem Persischen zum erstenmal ganz ubersetzt von Joseph v. Hammer. Stuttgart-Tübingen: Verlag der J G Cotta`schen Buchhandlung.
• Hammer-Purgstall, J. v. (1818). Geschichte der schönen persischen Redekünste. Wien: Ben Heubner verlag.
• Hammer-Purgstall, J. v. (1825). Baki’s, des grössten türkischen Lyrikers, Diwan. Wien: Im Verlage der C.F. Beck’schen Buchhandlung.
• Hammer-Purgstall, J. v. (1836-1838). Geschichte der Osmanischen Dichtkunst bis auf unsere Zeit. Mit einer Blüthenlese aus zweitausend zweihundert Dichtern (Cilt IV Cilt). Pest.
• Hammer-Purgstall, J. v. (1850). Literaturgeschichte der Araber : von ihrem Beginne bis zu Ende d. 12. Jhs. d. Hidschret (Cilt 7 Bände). Wien: Verlag Kaiserl Königl Hof- Und Staatsdruckerei.
• Hammer-Purgstall, J. v. (1837). Geschichte der osmanischen Dichtkunst bis auf unsere Zeit mit einer Blüthenlese aus zweytausend, zweyhundert Dichtern. Pesth: conrad adolphs Hartleben’s Verlag.
• Herzog, C. (2010). Almanca Konuşulan Ülkelerde Türkiyat ve Şarkiyat Çalışmalarının Gelişimi Üzerine Notlar. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 8 S. 15, 77-148.
• Höflechner, W., & Wagner, A. (2018). Josef von Hammer Purgstall: Briefe, Erinnerungen, Materialien. Graz: Akademische Druck- u. Verlagsanstalt.
• Irwin, R. (2008). Oryantalistler ve Düşmanları. çev. B. Tırnakcı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ismatillaeva, D. (2012). Das Thema des Orients in der deutschen Literatur vornehmlich des 18. und 19. Jahrhunderts. N. T. Kordula Schulze (Ed.) Usbekisch-deutsche Studien IV Kontakte: Sprache, Literatur, Kultur, Didaktik (s. 177-183). Berlin: LIT Verlag.
• Lewis, F. (2001). Golestān-e Sa’di. Encyclopædia Iranica : http://www.iranicaonline.org/articles/golestan-e-sadi (Erişim tarihi: 08.03.2019).
• Mangold, S. (2004). Eine weltbürgerliche Wissenschaft: Die deutsche Orientalistik im 19. Jahrhundert. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Mommsen, K. (1961). Goethe und Diez. Berlin : Akademie-Verlag.
• Mumm, P. A. (2013). Friedrich Rückerts Bostan-Notizen und ihr sprachwissenschaftlicher Hintergrund. J. R. A. Jörn Steinberg. (Ed.). Friedrich Rückert: Saadi’s Bostan. Aus dem Persischen übersetzt von Friedrich Rückert - Werke der Jahre 1850-1851 (s. 445–459). Göttingen: Wallstein Verlag.
• Ochsenbach, F. (1636). Gulistan, das ist, Königlicher Rosengarten. Tübingen.
• Oğuz, M. C. (2011). Romantizm ve Carl Schmitt’de Desizyonizm Fikri Hilal Onur İnce. (Ed.). Günümüzde Yeni Siyasal Yaklaşımlar (s. 49-91). İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• Olearius, A. (1696). Der Persianische Rosenthal : In welchem viel lustige und angenehme Historien/ scharffsinnige Reden/ nützliche Lehr- und Grund-Regeln/ Sententzen und Sprüche enthalten. Hamburg: Hertel.
• Özgü, M. ( 1952). Goethe ve Hafız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Polaschegg, A. (2005). Der andere Orientalismus. Regeln deutsch-morgenländischer Imagination im 19. Jahrhundert. Berlin-New York: de Gruyter.
• Radjaie, A. (1998). Das profan-mystische Ghasel des Hafis in Rückerts Übersetzung und in Rückerts Übersetzung und in Goethes Divan. Würzburg: Ergon Verlag.
• Radjaie, A. (2018). Rumi-Rezeption bei Goethe, Rückert und Schimmel. Ed. A. Radjaie-H. R. Yousefi. Jalal ad-Din Rumi, Grundbegriffe seines Denkens. Nordhausen: Bautz Verlag, 134-152.
• Rifat, M. (2004). Çeviriyi Düşünenler. M. Rifat (Ed.). Çeviri Seçkisi I: Çeviriyi Düşünenler. (s. 9-15). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Rückert, F. (1819). Mewlana Dschelaladdin Rumi.
• Rückert, F. (1838). Rostem und Sohrab . Erlangen: Theodor Bläsing.
• Rückert, F. (1868). Friedrich Rückerts Gesammelte poetische Werke. Frankfurt am Main : J. D. Sauerländer’s Verlag.
• Rückert, F. (1874). Grammatik, Poetik und Rhetorik der Perser : nach dem siebenten Bande des Heft Ќolzum. Gotha: Friedrich Andreas Perthes.
• Rückert, F. (1882). Saadi’s Bostan aus dem Persischen übersetzt von Friedrich Rückert. Leipzig : Hirzel Verlag.
• Rückert, F. (1890 - 1895). Firdosi’s Königsbuch (Schahname). C. I-III. Berlin : Georg Reimer.
• Rückert, F. (1893). Aus Saadis Diwan. E. A. Bayer (Haz.). Berlin: Hans Lüstenöder.
• Rückert, F. (1894). Saadis Politische Gedichte. Berlin: Mayer und Müller.
• Said, E. (1979). Orientalism. New York: Vintage Books.
• Schimmel, A. M. (1995). Johann Gottfried Herder und die persische Kultur. Spektrum Iran: Zeitschrift für islamischiranische Kultur,, 8. Jahrgang Heft 3, 25-38.
• Schimmel, A. M. (2012). Doğu Batı Yakınlaşmaları: Avrupa’nın İslam Dünyası ile Karşılaşması. Çev. H. Ağuiçenoğlu. İstanbul: Avesta.
• Schimmel, A. M. (1992). A Two-Colored Brocade: The Imagery of Persian Poetry. Chapel Hill-London: University of North Carolina Press.
• Schmitt, R. (2001). Iranian studies in German: Pre-Islamic period. Encyclopædia Iranica. http://www.iranicaonline. org/articles/germany-iii (Erişim tarihi: 10 17, 2019).
• Schwannau, V. R. (1824). Joseph und Suleicha: historisch-romantisches Gedicht ; aus dem Persischen des Mewlana Abdurrahman Dschami. Wien: Kaiserlich Königliche Hof- und Privatdruckerei.
• Schwannau, V. R. (1858). Der Diwan des grossen lyrischen Dichters Hafis. Wien: Kaiserlich Königliche Hof- und Privatdruckerei.
• Schwannau, V. R. (1858-64). Der Diwan des großen lyrischen Dichters Hafis. Wien: Druck und Verlag der K. K. Hofund Staatsdruckerei.
• Shabrawy, C. B. (1974). Arabic Forms and Themes in nineteenth Century German and French Poetry: Rückert, Platen, Hugo, Lamartine, Gautier (Doktora tezi). University of Illinois at Urbana-Champaign, Urbana-Champaign.
• Shamel, S. (2007). Goethe and Hafiz: Poetry and History in the West-östlicher Divan (Doktora tezi). Standford University, Stanford.
• Solbrig, I. H. (1970). Über die Blumen- und Früchtesprache der Hareme. Publications of the English Goethe Society. 40:1, 117-122.
• Warnero, L. (1644). Proverbiorum et Sententiarum Persicarum centuria. Leiden: Lugduni Batavarum.
• Wohlleben, J. (2004). Die Ghaselen des Hafiz: Neu in deutsche Prosa übersetzt. Würzburg: Königshausen-Neumann. https://www.indogermanistik.phil.fau.de/studium/beschreibung-des-faches/ (Erişim tarihi: 26. 09. 2019).