Olimpia, Frankenstein’ın Yaratığı ve Diğerleri: Posthümanizmin Yazınsal Kaynakları

Yıl 2020, Sayı: 44, 23 - 39, 26.12.2020

Şebnem Sunar

https://doi.org/10.26650/sdsl2020-0011

Öz

Batılı kültür üretiminde makineler, robotlar ve androidler, çoğu zaman posthümanist söylemle doğrudan ilişkilendirilen yüksek teknolojinin ürünü değildir. Batı’nın kültür tarihi boyunca bu tür örneklerle karşılaşmak mümkündür. Yahudi mitolojisinin golemi, Aydınlanma materyalizminin etkisiyle şekillenen mekanik bebekler ya da satranç oynayan Türk gibi otomatlar, günümüzün posthümanist söylemini önceleyen örnekler olarak karşımıza çıkarlar. Bu örneklerin ortak özelliği, insanın imgesinden hareket etmeleri ve insana öykünmeleridir. Yine de bunlar, Aydınlanmacı düşüncenin insana bahşettiği en temel özellikten yoksundur: Özne statüsü ve kendi tarihlerinin kahramanı olma arzusu, gücü ya da iradesi, bu saydığımız figürlere yabancıdır. Bununla birlikte 18. yüzyıl düşüncesinin posthümanist söylemine edebiyatta Aydınlanma değil Romantizm kaynaklık eder. Bu çalışma, Aydınlanmacı düşünceye Romantik edebiyatın verdiği posthümanist yanıtların izini sürecektir. Freud’un “tekinsiz” okumasıyla da tanıdığımız E.T.A. Hoffmann’ın Kum Adam’ındaki (1816) otomat Olimpia ya da Mary Shelley’nin Frankenstein’ındaki (1818) isimsiz yaratık gibi figürler bu kapsamda değerlendirilirler ve Romantizmin yapay insan motifini öne çıkarırlar. Bu dönemin edebiyatında beden bulan otomatlar, golemler, homunkulüsler, androidler hep aynı eksende devinirler ve kimi zaman yaratıcıları insanın kontrolünden çıksalar da, aslında kültürel öncüllerinin kaderini paylaşırlar: Ya yaratıcıları tarafından özne statüsünden yoksun bırakılırlar ya da ters tepen bir insanı iyileştirme çabasının ürünü olarak kötünün tarafında konumlandırılırlar. Her iki durumda da insanın ötekisi olarak kalmaya mahkûm edilirler.

Anahtar Kelimeler

Frankenstein, Mary Shelley, Kum Adam, E.T.A. Hoffmann, posthümanizm

Olimpia, Frankenstein’s Creature, and Others: The Literary References of Posthumanism

Öz

Machines, robots and androids in the cultural production of the West are not often the products of high technology, which is directly associated with the posthumanist discourse. It is possible to encounter such examples throughout the cultural history of the West. The golem of the Jewish mythology, mechanical dolls shaped by the effect of Enlightenment materialism, or automatons such as the Turk, chess player, are examples that prioritize today’s discourse of posthumanism. The common eature of these examples is that they act from the image of the human and emulate it. Nevertheless, they lack the most basic attribute that Enlightenment thought has bestowed on human being: Subject status and the desire, power or will to be the hero of their own history are unfamiliar with the figures mentioned above. However, it is the literature of Romanticism, not Enlightenment, that is primarily responsible for popularizing the posthumanist discourse of 18th century thought. This study will track the posthumanist responses of Romantic literature to the mechanical thinking of the Enlightenment. The figures in E.T.A. Hoffmann’s tales, such as the animated doll-woman in his The Sandman (1816), which is also known by Freud’s reading of the “uncanny”, or in Frankenstein by Mary Shelley (1818) are evaluated in this context, and they all emphasize the artificial human motif of Romanticism. Automatons, golems, homunculi, androids always move on the same axis and share their creator’s fate, even if they are sometimes out of control. Artificial bodies are located on the dark side of the existence, as they are doomed to remain as the other of the human being.

Anahtar Kelimeler

Frankenstein, Mary Shelley, The Sandman, E.T.A. Hoffmann, posthumanism

Kaynakça

• Braidotti, R. (2018). İnsan sonrası [The Posthuman] (2. bsk.) (Çev. Öznur Karakaş). İstanbul, Türkiye: Kolektif Kitap.
• Cottingham, J. (1996). Descartes sözlüğü [A Descartes Dictionary] (Çev. Bülent Gözkan vd.). İstanbul, Türkiye: Sarmal Yayınevi.
• Descartes, R. (1998). Yöntem üzerine konuşma [Discours de la méthode] (Çev. Afşar Timuçin). İstanbul, Türkiye: Cumhuriyet Dünya Klasikleri.
• Goodman-Thau, E. (1999). Golem, Adam oder Antichrist. E. Goodman-Thau, E. & G. Mattenklott vd. (Ed.) içinde, Kabbala und die Literatur der Romantik: zwischen Magie und Trope (s. 81-134). Tübingen, Almanya: Max Niemeyer Verlag.
• Hof, U. i. (2004). Avrupa’da aydınlanma [Das Europa der Aufklärung] (Çev. Şebnem Sunar). İstanbul, Türkiye: Literatür Yayıncılık.
• Hoffmann, E.T.A. (2012). Kum Adam [Der Sandmann]. E.T.A. Hoffmann, Gece tabloları [Nachtstücke] (s. 13-55) içinde (Çev. Ersel Kayaoğlu-Sami Türk). İstanbul, Türkiye: Can Yayınları.
• Kakoudaki, D. (2016). Robot Anatomisi: Edebiyat, sinema ve kültürel çalışmalarda yapay insan [Anatomy of a Robot: Literature, Cinema, and the Cultural Work of Artificial People] (Çev. Deniz Aras). İstanbul: Kolektif Kitap.
• Kitabı Mukaddes – Eski ve Yeni Ahit (1993). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi.
• Kutsal Kitap – Eski ve Yeni Antlaşma (2008). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi.La Mettrie, J. O. de (1980). İnsan bir makina [L’Homme machine] (Çev. Ehra Bayramoğlu). İstanbul: Havass Yayınları.
• Lutherbibel (2017). Deutsche Bibelgesellschaft. https://www.die-bibel.de/bibeln/online-bibeln/lutherbibel-2017 /bibeltext/bibel/text/lesen/stelle/19/10001/19999/ Açık kaynak. Son erişim: 17.10.2019
• Meyer-Drawe, K. (2002). Das exzentrische Selbst. J. Straub & J. Renn (Ed.) içinde, Transitorische Identität. Der Prozesscharakter des modernen Selbst (s. 360-373). Frankfurt, Almanya / New York, ABD: Campus Verlag.
• Meyrink, G. (2017). Golem [Der Golem] (Çev. Sami Türk). İstanbul: Can Yayınları.
• Moretti, F. (2005). Korkunun diyalektiği [Dialectic of Fear]. Mucizevi göstergeler: Edebi biçimlerin sosyolojisi üzerine [Signs Taken for Wonders: Essays in the Sociology of Literary Forms.](s. 105-136) içinde. (Çev. Zeynep Altok). İstanbul, Türkiye: Metis Yayınları.
• Müller-Funk, W. (1996). Die Maschine als Doppelgänger: Romantische Ansichten von Apparaturen, Automaten und Mechaniken. B. Felderer (Ed.) içinde, Wunschmaschine Welterfindung. Eine Geschichte der Technikvisionen seit dem 18. Jahrhundert (s. 486-506), Viyana, Avusturya / New York, ABD: Springer Verlag.
• Müzisyen Hanımefendi [fotoğraf ]. (1774). © Musée d’Art et d’Historie de Neuchâtel. https://galeriedesmerveilles.jaquet-droz.com/de/automat/die-musikerin. Son erişim: 20.04.2020.
• Paul, J. (1974). Menschen sind Maschinen der Engel. N. Miller & W. Schmidt-Biggemann (Ed.) içinde, Sämtliche Werke. Abt. II: Jugendwerke und vermischte Schriften. Cilt 1 (s. 1028-1031). Münih, Almanya: Hanser Verlag.
• Racknitz, J. F. (1789). Satranç oynayan Türk [gravür]. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Racknitz_-_The_Turk_3.jpg. Açık kaynak. Son erişim: 13.04.2020
• Shelley, M. (2012). Frankenstein ya da Modern Prometheus [Frankenstein; or, The Modern Prometheus] (Çev. Duygu Akın). İstanbul: Can Yayınları.
• Vaucanson’un otomatları [gravür]. (18. yy.) https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Automates_Vaucanson.jpg. Açık kaynak. Son erişim: 13.04.2020.
• Völker, K. (Ed.). (1976). Künstliche Menschen: Dichtungen und Dokumente über Golems, Homunculi, Androiden und liebende Statuen. Münih, Almanya: Deutscher Taschenbuch Verlag.
• Watt, I. (2014). Modern bireyciliğin mitleri. Faust, Don Quijote, Don Juan, Robinson Crusoe [Myths of Modern Individualism. Faust, Don Quixote, Don Juan, Robinson Crusoe] (Çev. Mehmet Doğan). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi