12-14. Yüzyıl Türk-İslam Mimarisi ile Gotik Mimarisindeki Figürlü Yağmur Olukları Üzerine Bir Karşılaştırma Denemesi

Yıl 2019, Sayı: 12, 19 - 56, 31.07.2019

Alper Altın

Öz

Yağmur olukları, duvarı ve harcı çatıda
biriken suların aşındırıcı etkisinden korumak için kullanılan bir mimari
elemandır. Bunlar sade yapıldığı gibi figürlü olarak da yapılmışlardır. Figürlü
yağmur olukları kültürlere göre farklı bir şekilde ele alınmıştır. Türk-İslam
kültüründe su bereketle ilişkilendirilmektedir. Bundan dolayı çörtenler üzerinde
bereketle tasavvur edilen figürler görülmektedir. Bunun yanı sıra güçle
ilintili figürler de kullanılmıştır. Batı'da Ortaçağ Hıristiyan inancında ise
su, dinen olumsuz anlamda düşünülmüştür. Ayrıca su yapıya zarar verdiği için
musibetle ilişkilendirilen figürler gargoylelerde kullanılmıştır. Bu bağlamda
Anadolu ve Avrupa’daki figürlü yağmur olukları genel olarak incelenmiştir.
Çalışmamız ile Doğu ve Batı’da ayrı sembolik anlamlara sahip bu yağmur
oluklarının benzer ve farklı özellikleri ortaya çıkarılmak istenmiştir. Konuyu
sınırlamak amacıyla 12. ve 14. yüzyıllar tercih edilmiştir. Bu zaman aralığı Anadolu
Selçukluları ve Beylikler dönemi ile Gotik döneme denk gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu Selçuklu, Anadolu Beylikleri, Gotik, Çörten, Gargoyle

A Comparison Experiment on the Figures of the Rainspout in Gothic Architecture and Turk-Islam Architecture in the 12th and 14th Centuries

Öz

Waterspouts
are an architectural element that are used to protect the wall and mortar from
the corrosive effect of water accumulated on the roof. Figured waterspouts are
handled differently depending on cultures. In Turkish-Islamic culture, water is
associated with fertility. Therefore, figures that are associated to abundance
are seen on cortens. In addition, power-related figures were also used.
However, in Medieval Western Christian belief, water run through the minds
negativeness. In addition, because the water damages the structure, the figures
associated with evil are represented as gargoyles. In this context, figured
waterspouts in Anatolia and Europe are examined in general. In our study, it is
aimed to reveal similar and different characteristics of these waterspouts
which have distinct symbolic meanings in East and West. In order to limit the
subject, 12th and 14th centuries are especially choosen. This time period
corresponds to the Anatolian Seljuks, Principalities period and the Gothic
period. 

Anahtar Kelimeler

Anatolian Seljuks, Anatolian Dynasties, Gothic, Corten, Gargoyle

Kaynakça

• ARSEVEN, Celal Esad, “Çörten”, Sanat Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1983, s. 419-421.
• ARSEVEN, Celal Esad, Türk Sanatı Tarihi Menşeinden Bugüne Kadar Mimari, Heykel, Resim, Süsleme ve Tezyini Sanatlar, İstanbul ty.
• ARSLAN, Muhammet, Anadolu'da Selçuklu Çağı Cami ve Mescit Mimarisi (Plan-Mimari-Süsleme), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 2017.
• ARSLAN, Muhammet, “Kars’ın Selim İlçesinde Bulunan Koç Heykeli Formlu Bir Mezar Taşının Düşündürdükleri”, Azerbaycanşinaslık: Geçmişi, Bugünü ve Geleceği Sempozyumu, Kars 2015, s. 799-836.
• ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı, İstanbul 1999.
• AYAYDIN, Abdullah, “Gotik Sanatı’na Yirmi Birinci Yüzyıl Perspektifinden Bir Bakış”, Ekev Akademi Dergisi, S. 44, Erzurum 2010, s. 117-125.
• BARSCHT, Waltraud, “The Griffin”, Mythical and Fabulous Creatures A Sourcebook and Research Guide, New York 1988, s. 85-102.
• BAYBURTLUOĞLU, Zafer, “Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Önyüz Düzeni”, Vakıflar Dergisi, S. 11, Ankara 1974, s. 67-106.
• BEDROSSIAN, Matthias, New Dictionary Armenian-English, Venice 1879.
• BEKSAÇ, Engin, Avrupa Sanatı’na Giriş, İstanbul 2000.
• BELLİ, Oktay, “Türklerde Taş Heykel ve Balballar”, Türkler Ansiklopedisi, C. 3, Ankara 2002, s. 910-914.
• BERKLİ, Yunus, Erzurum ve Erzincan Çevresinde Görülen Koyun, Koç ve At Biçimli Mezar Taşları ve Sanat Tarihindeki Yeri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 2007.
• Ca’fer Efendi, Risâle-i Mi’mâriyye, Haz. Aydın Yüksel, İstanbul 2005.
• CHRIST, Darlene Threw, American Gargoyles: Spirits in Stone, New York 2001.
• COOPER, Vincent Morse, An Illustrated Encyclopaedia of Traditional Symbols, London 1987.
• ÇINAR, Güneş, Heykel ve Mitoloji, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
• ÇORUHLU, Yaşar, “At ve Koç Koyun Şekilli Mezar Taşlarının Sembolizmi”, Toplumsal Tarih Dergisi, 94, İstanbul 2001, s. 35-42.
• ÇORUHLU, Yaşar, Erken Devir Türk Sanatı, İstanbul 2007.
• ÇORUHLU, Yaşar, Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dini ve Edebi Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, Konya 2014.
• ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin Anahatları, İstanbul 2002.
• DENİZ, Bekir, “Ağzıkara Han”, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ankara 2007, s. 321-345.
• DİYARBEKİRLİ, Nejat, Hun Sanatı, İstanbul 1972.
• DOĞANAY, Aziz “Koca Sinan'ın Üç Büyük Eserinde Rahmet Olukları Çörtenler”, Mimar Sinan ve Su, İstanbul 2017, s. 127-159.
• EBERHARD, Wolfram, “Ejderha”, Çin Simgeleri Sözlüğü, İstanbul 2000, s. 104-107
• ERDEM, Mustafa, “Hıristiyanlıktaki Vaftiz Anlayışı Üzerine Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 34, S. 1, Ankara 1995, s. 133-154. ERDMANN, Kurt, Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahrhunderts, Berlin 1961.
• ESİN, Emel, “Büke The Cosmic Significance of the Dragon in Early Turkish Iconography)”, Cultura Turcica, V-VI, Ankara 1970, s. 76-108.
• ESİN, Emel, “Evren (Selçuklu San’atı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşe’leri)”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. 1, Ankara 1969, s. 161-182.
• GABRIEL, Albert, Kayseri Türk Anıtları, Çev. Ahmed Akif Tütenk, Ankara 1954.
• GOMBRİCH, Ernst Hans, Sanatın Öyküsü, İstanbul 1997.
• GÜNAY, Hacı Mehmet, “Su”, DİA, C. 37, İstanbul 2009, s. 432-437.
• GÜNGÖR, Harun, “Eski Türklerde Din ve Düşünce”, Türkler Ansiklopedisi, C. 3, Ankara 2002, s. 261-282.
• HİMMETOĞLU, Muhammed Fazıl, “Neolitik Dönem ve Eski Çağ Anadolu’sunda Kutsal Boğa ve Fırtına Tanrısı İlişkisinin Kökeni Hakkında Yeni Değerlendirmeler”, Tarih Okulu Dergisi, S. 23, İzmir 2018, s. 1-21.
• HOPKINS, Lionel Charles, “Where the Rainbow Ends (An Introduction to the Dragon Terrestrial and the Dragon Celestial)”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Vol. 3, London 1931, s. 603-612.
• İNAN, Abdülkadir, “Türklerde Su Kültü ile İlgili Gelenekler”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, Ankara 2010, s. 249-253. KANAR, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul 2009.
• KUBAN, Doğan, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, İstanbul 2008.
• KUEHN, Sara, The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art, Leiden 2011.
• MÜLAYİM, Selçuk, Değişimin Tanıkları Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi, İstanbul 1999.
• OESTİGAARD, Terje, Water, Christianity and the Rise of Capitalism, New York 2013.
• OKTAY, Jale Özlem, “Erken Devir Türk Sanatı’nda Grifon Figürünün Sembolizmi”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 183, İstanbul 2009, s. 541-562.
• OKUŞLUK ŞENESEN, Refiye, “Türk Halk Kültüründe Bolluk ve Bereketle İlgili İnanç ve Uygulamalarda Eski Türk İzleri” Folklor/Edebiyat, C. 17, S. 66, Lefkoşa 2011, s. 209-228.
• ÖGEL, Semra, Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı, Ankara 1987.
• ÖNEY, Gönül, “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Boğa Kabartmaları”, Belleten, C. 34, S. 133, Ankara 1970, s. 83-120.
• ÖNEY, Gönül, “Anadolu Selçuklu Sanatında Ejder Figürleri”, Belleten, C. 31, S. 122, Ankara 1967, s.171-192.
• ÖNEY, Gönül, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Ankara 1988.
• ÖNGE, Yılmaz, “Anadolu'da Ejder Başlı Madeni Çeşme Lüleleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. 1, Ankara 1969, s. 183-185.
• ÖNGE, Yılmaz, Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Ankara 1997.
• PALA, İskender, “Su Kültür Medeniyet”, DİA, C. 37, İstanbul 2009, s. 442-443.
• PANOFSKY, Erwin, Gotik Mimarlık ve Skolastik Felsefe, Çev. Engin Akyürek, İstanbul 1991.
• PEKER, Ali Uzay, Anadolu Selçukluları’nın Anıtsal Mimarisi Üzerine Kozmoloji Temelli Bir Anlam Araştırması, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1996.
• PESZNECKER, Susan, Gargoyles: From the Archives of the Grey School of Wizardry, New York 2007.
• RALLS, Karen, Gothic Cathedrals A Guide to The History, Places, Art, and Symbolism, Florida 2015.
• RUDENKO, Sergei Ivanovich, Frozen Tombs of Siberia - The Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen, Çev. M. W. Thompson, Los Angeles 1970, s. 234.
• SMIRKE, Sydney, “Lectures on Architecture at the Royal Academy”, The Civil Engineer and Architect’s Journal, Vol. 25, London 1862, s. 112.
• SÖZEN, Metin; TANYELİ, Uğur, “Çörten”, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 2001, s. 62.
• STURGIS, Russell, “Gargoyle”, A Dictionary of Architecture and Building Biographical, Historical, and Descriptive, C. 2, New York 1905, s. 178.
• TÜMER, Günay, “Bereket”, DİA, C. 5, İstanbul 1992, s. 487-489.
• VARNER, Gary R., Gargoyles, Grotesques & Green Men: Ancient Symbolism in European & American Architecture, New York 2008.
• YEGÜL, Fikret, Antik Çağ’da Hamamlar ve Yıkanma, Çev. Emel Erten, İstanbul 2006.
• https://www.flickr.com Erişim Tarihi: 20.12.2018.