BİR ONUNCU YÜZYIL GRAMERCİSİNDE FELSEFENİN TANIMI

Yıl 2005, Sayı: 12, 133 - 156, 18.04.2012

Yazan: Kees Versteegh Ömer Mahir Alper Kees Versteegh

Öz

Dördüncü/onuncu yüzyıla gelindiğinde İslâm dünyasında bilimsel ürün
vermeye çalışan müellifler için mantıksal ve felsefî konularla ilgilenmek
kaçınılmaz bir hâl aldı. Zira İslâm dünyasında kullanıma sokulan mantıksal ve
felsefî teoriler ve terminoloji, îslâmî ilimler dâhil tüm disiplinler üzerinde derin
bir etkiye yol açtı. Bu durum Müslüman gramerciler için de geçerli oldu.
Böylece onlar, yeni mantıksal-felsefî tarzı temsil edenlerin görüşlerini, kendi
bilimsel eserlerine dahil etme noktasında önemli gayretler gösterdiler. Kees
Versteegh, bu makalesinde, geleneksel doktrin ile mantıksal-felsefî unsurların
karışımının mükemmel bir örnekliğini teşkil eden ünlü bir gramerciyi, Ebu'lKâsım
'Abdurrahmân b. İshâk ez-Zeccâcî'yi (ö. 337/949 ya da 340/951) ele
almakta ve onun gramer çalışması olan Izah'ta 'felsefe'nin tanımıyla ilgili
açıklamalarını bu bağlamda incelemektedir. Bunu yaparken yazar, Zeccâcî'nin
'felsefe'yle ilgili olarak vermiş olduğu tanımları, Yunan, Süryanî ve Müslüman
geleneklerindeki diğer tanımlarla karşılaştırmakta ve bir takım etki ve geçişleri
detaylı bir incelemeye tabi tutmaktadır.

Kaynakça

• CAG = Commentaria in Aristotelem Graeca, edita consilio et auctoritate Academiae Litterarum Regiae Borussicae. 23 vols. Berolini: G. Reimer.
• CG — Grammatici Graeci. 6 vols. Leipzig: B.G. Teubner, 1883-1901. (Repr., Hildesheim: G. Olms, 1965.)
• SV F = Stoicorum Veterum Fragmenta. Ed. by Ioannes ab Arnim [Hans Friedrich August von Arnim] (1859-1931). 4 vols. Stuttgart: B.G. Teubner, 1903. (Repr., 1968.)
• Ammonius = Ammonius, In Porphyrii Isagogen sive V voces. Ed. by Adolfus Busse (1856). 1891. (= CAG 4.)
• David = Davidis Prolegomena et in Porphyrii Isagogen Commentarium. Ed. by Adolfus Busse (1856- ). 1904. (= CAG 18, 2.)7
• Elias = Eliae in Porphyrii Isagogen et Aristotelis Categorías Commentaria. Ed. by Adolfus Busse (1856). 1900. (=CAG18, 1.)
• Ps.-Elias = Pseudo-Elias (Pseudo-David), Lectures on Porphyry's Isagoge Ed. by Leendert Gerrit Westerink. Amsterdam: North-Holland, 1967.
• Jamblichus = Jamblichi Protrepticus. Ed. by Hermenegildus [Ermenegildo] Pistelli (1862-1927). Lipsiae: B.G. Teubner, 1888.
• Johannes Damascenus = Johannes Damascenus, Institutio elementaris, Capita philosophica (Dialéctica). Ed. by Bonifatius Kotter. Berlin: W de Gruyter, 1969. (= Patristische Texte und Studien, 7. Die Schriften des Johannes von Damaskos, 1.)
• Porphyrius = Porphyrii Isagoge et in Aristotelis Categorías commentarium. Ed. by Adolfus Busse (1856). 1887. (=CAG4, 1.)
• Scholia on Dionysios Thrax = Scholia in Dionysii Thracis Artem Grammaticam. Ed. by Alfred Hilgard (1857). 1901. (= GGI, 3, 1-586.)
• Sextus Empiricus, Adversus Mathematicos. Ed. and transí, by Robert Gregg Bury, Against the Professors. Cambridge & London: Harvard Univ. Pres & Heinemann, 1949. 7
• Bîrûnî, Hind = Ebû'r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî, Kitâb fi tahkik mâ li-LHind. Ed. Hyderabad: Matba'a Meclis Dâ'iret el-Ma'ârif el- 'Usmâniyye, 1377/1958. (= es-Silsile el-Cedîde min Matbû'ât Dâ'iret elMa'ârif el-'Usmâniyy e > 11.)
• Dımeşkî, Isâgûcî = Ebû 'Usmân Sa'îd b. Ya'kûb ed-Dımeşkî, Kitâb İsâgûcî li-Fwfûriyûs. Ed. Ahmed Fıı'âd el-Ahvânî. Kahire, 1952.
• Fârâbî, Felsefe = Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed el-Fârâbî, Felsefet Eflâtun. Ed. Franz Rosenthal-Richard Walzer. London, 1943. (= Plato Arabus, 2.)
• Pusul = Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed el-Fârâbî, Fusûl mütenevvi'a. Ed. Fevzî M . Neccâr. Beyrut: Dâr el-Meşrik, 1971.
• Risâlât = Alfarabi's philosophische Abhandlungen aus Londoner, Leidener und Berliner Handschriften. Ed. Friedrich Dieterici (1821-1903). Leiden: E.J. Brill, 1890.
• Gazzâlî, Mustasfâ = Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî, el-Mustasfâ min 'Um el-usûl. Ed. Kahire: Matba'a Mustafa Muhammed, 1356/1937.
• Hârizmî, Mefâtih = Ebû 'Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Kitâb mefâtih el-'ulûm. Ed. Gerlof van Vloten (1866-1903). Leiden. EJ. Brill, 1895.
• İbn Ebî Usaybi'a, 'Uyûn = Muvaffak ed-Dîn EbûT-'Abbâs Ahmed b. elKâsım İbn Ebî Usaybi'a, lUyûn el-enbâ' fi tabakât el-etibbâ'. Ed. August Müller (1848-1892). Königsberg i. Pr. (Selbstverlag), 1884. (Repr., Westmead: Gregg International Publishers, 1972.) İbn Bahrîz, Hudûd = Ebû Sa'îd ' Abd Yaşû' İbn Bahrîz el-Mevsilî, Hudûd el-mantık. Ed. Muhammed Takî Danişpazuh. Tahran: Imperial Iranian Academy of Philosophy, 1398/1978. (= Publications of the Imperial Iranian Academy of Philosophy, 44.) [İbnü'l-Mukaffa'nınMîH/z/c'ı ile birlikte.]
• İbn Ferîgûn, Cevâmi' = Mutegabbî [?] İbn Ferîgûn [Ferî'ûn ?], Cevâmî' el-'ulûm. Facsim. Ed. Fuat Sezgin. Frankfurt a.M.: Institut für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, 1985. (= Publications of the Institute for the History of Arabic-Islamic Sources, series C, Facsimile Editions, 14.)
• İbnüT-Mukaffa', Mantık = Ebû Muhammed (Ebû 'Amr) 'Abdullah İbnüT-Mukaffa', el-Mantık. Ed. Muhammed Takî Danişpazuh. Tahran: Imperial Iranian Academy of Philosophy, 1398/1978. (= Publications of the Imperial Iranian Academy of Philosophy, 44.)
• İbn Sînâ, Resâ 'il = Ebû 'Ali el-Huseyn b. 'Abdallah îbn Sînâ, Tis ' resâ 'il fi l-hikme ve-t-tabî'a. Ed. Kahire: Matba'a Hindiyye, 1326/1908.
• İbnü't-Tayyib, Tefsir = Ebû'l-Ferec 'Abdullah İbnü't-Tayyib, Tefsir Kitâb Isâgûcî li~Furfûriyûs. Ed. Kwame Gyekye. Beyrut: Dâr el-Maşrik, 1975. (= Recherches publiées sous la direction de l Institut de Lettres Orientales de Beyrouth, nouvelle série, B. Orient chrétien, 2.)
• Isaac Israeli, Definiciones = Ishâk el-İsrâ'îlî [Isaac Israel], Liber de definicionibus. [çev. Gerardus Cremonensis] Ed. J. T. Mückle. Archives d'Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Age 12-13 (1937-38) 299-340.
• Kindî, Resâ 'il = Ebû Yûsuf Ya'kûb b. İshâk el-Kindî, Resâ 'il el-Kindî elfelsefiyye. Ed. Muhammed cAbd el-Hâdî Ebû Rîdeh. Kahire: Dâr el-Fikr el- 'Arabî, 1369/1950.
• Miskeveyh, Tehzîb = Ebû 'Alî Ahmed b. Muhammed İbn Miskeveyh, Tehzîb el-ahlâk. Ed. Beyrut: Dâr Mektebet el-Hayâ, 1961.
• Kıftî, Ta'rîh = Cemâl ed-Dîn Ebû'l-Hasan 'Alî b. Yûsuf el-Kiftî, Ta'rîh el-hukemâ'. Ed. Julius Lippert (1866-1911). Leipzig: Dieterich'sche Verlagsbuchhandlung. 1903.
• Sicistânî, Sivân = Ebû Süleymân Muhammed b. Tâhir es-Sicistânî, Muntehab sivân el-hikme. Ed. D.M. Dunlop. The Hague: Mouton, 1979. (= Near and Middle East Monographs, 4.)
• Tevhîdî, îmtâ' — Ebû Hayyân 'Ali b. Muhammed et-Tevhîdî, Kitâb elimtâ' ve-l-mu'ânese. Ed. Ahmed Emîn-Ahmed ez-Zeyn. Beyrut&Sayda: elMektebe el-'Asriyye, 1953.
• Mukâbesât = Ebû Hayyân 'Ali b. Muhammed et-Tevhîdî, elMukâbesât. Ed. Hasan es-Sandûbî. Kahire: el-Matba'a er-Rahmâniyye, 1347/1929.
• Yahyâ b. 'Adî, Fasl ~ Ebû Zekeriyyâ' Yahyâ b. 'Adî, Makâle fi tebyîn elfasl beyne sınâ'atey el-mantık el-felsefi ve-n-nahv el-'arabî. Ed. Gerhard Endress. Journal for the Histoiy of Arabie Science 2 (1978) 181-93.
• Zeccâcî, îzâh = Ebû'l-Kâsim 'Abd er-Rahman b. İshâk ez-Zeccâcî, elIzâh fi "ûel en-nahv. Ed. Mazin el-Mubârek. Kahire: Dâr el-'Urûba, 1959. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 12, Yıl: 2005
• Atiyeh, George N. 1966. Al-Kindi: The philosopher of the Arabs. Rawalpindi: Islamic Research Institute. (= Publications of the Islamic Research Institute, 6.)
• Bacher, Wilhelm (1850-1913). 1970. Vier Abhandlungen über Abulwalid ibn Ganâh ca. 990-1050. Amsterdam: Philo Press. (Repr. of the ed. Budapest and Vienna, 1884-1889.)
• Badawi, Abdurrahman. 1968. La transmission de la philosophie grecque au monde arabe. Paris: J. Vrin. (= Etudes de Philosophie Médiévale, 56.)
• Barwick, Karl (1883-1965). 1922. Remmius Palaemon und die römische Ars grammatica. Leipzig: Dieterich'sche Verlagsbuchhandlung. (Repr., Hildesheim: G. Olms, 1967.)
• Baumstark, Anton (1872-1948). 1900. Aristoteles bei den Syrern vom V.- VIII. Jahrhundert. I . Syrisch-arabische Biographien des Aristoteles; Syrische Commentare zur EEiiAT H des Porphyrios. Leipzig: B.G. Teubner.(Repr., Aalen: Scientia, 1975.)
• Berman, L.V. 1961. "The political interpretation of the maxim: the purpose of philosophy is the imitation of God". Studia Islamica 15. 53-61.
• Chroust, A.-H. 1972. "Late Hellenistic Textbook-definitions' of philosophy". Laval Théologique et Philosophique 28.15-25 [non vidi]
• Daiber, Hans. 1980. Aetius Arabus: Die Vorsokratiker in arabischer Überlieferung. Wiesbaden: F. Steiner. (= Akademie der Wissenschaften und der Literatur Veröffentlichungen der orientalischen Kommission, 23.)
• Dunlop, D.M. 1951. "The existence and definition of philosophy: From an Arabic text ascribed to al-Fârâbi". Iraq 13. 76-94.
• 1955. "Al-Fârâbi's introductory sections on logic". Islamic Quarterly 2. 264-82.
• 1956. "Al-Fârâbi's Eisagoge". Islamic Quarterly!. 117-38.
• 1956a. "Al-Fârâbi's introductory Risâlah on logic". Islamic Quarterly!. 224-35.
• 1957-59. "Al-Fârâbi's paraphrase of the Categories of Aristotle". Islamic Quarterly 4. 168-97; 5. 21-54.
• Endress, Gerhard. 1977. The Works of Yahya ibn 'Adl: An analytical inventory. Wiesbaden: L. Reichert.
• 1977a. " Al-Munâzara bayna 1-mantiq al-falsafi wa-n-nahw al-'arabi fi 'usûr al-hulaia'". Journal for the History of Arabic Science 1. 339-51 [English summary, 320-22.]
• Ess, Josef van. 1970. "The logical structure of Islamic theology". Logic in Classical Islamic Culture, ed. by Gustav E. Von Grunebaum, 21-50. Wiesbaden: O. Harrassowitz.
• Georr, Khalil. 1948. Les Categories dAristote dans leurs versions syroarabes. Beirut: Institut Français de Damas.
• Gutas, Dimitri. 1975. Greek Wisdom Literature in Arabic Translation: A study of the Graeco-Arabic gnomology. New Haven Conn.: American Oriental Society. (— American Oriental Series. 60.)
• Gyekyt, Kwame. 1979. Arabic Logic: Ibn al-Tayyib's Commentary on Porphyry's Eisagoge. Albany: State Univ. of New York Press.
• Ivry, Alfred L. 1972. "Al-Kindi as philosopher: The Aristotelian and Neoplatonic dimensions", in: Stern, Hourani & Brown (1972) 117-39.
• Jadaane, Fehmi. 1968. L'influence du stoïcisme sur la pensée musulmane. Beirut: Dâr al-Masriq. (^Recherches publiées sous la direction de l'Institut de Lettres Orientales de Beyrouth, série I : Pensée arabe et musulmane, 41.)
• Mahdi, Muhsin. 1970. "Language and logic in Classical Islam". Logic in Classical Islamic Culture, ed. by Gustav E. von Grunebaum, 51-83. Wiesbaden: O. Harrasowitz.
• Mattock, John N . 1972. "A translation of the Arabie epitome of Galen's book ITEPi E0Î2N", in: Stern, Hourani & Brown (1972) 235-60.
• Peters, Francis Edwards. 1968. Aristotle and the Arabs: The Aristotelian tradition in Islam. New York: New York Univ. Press. (= New York University Studies in Near Eastern Civilization, 1.)
• Pigulevskaja, Nina Viktorovna (1894-1970). 1979. Kul'tura Sirijcev v Srednie Veka [The Culture of the Syrians in the Middle Ages]. Moscow: Izd. "Nauka".
• Rescher, Nicholas. 1966. Studies in Arabic Philosophy. Pittsburgh: Univ. of Chicago Press.
• Rosenthal, Franz. 1972. "A commentator of Aristotle", in: Stern, Hourani & Brown 0972) 337-49.
• Steinschneider, Moritz (1816-1907). 1960. Die arabischen Ubersetzungen aus dem Griechischen. Graz: Akademische Druck- u. Verlagsanstalt. (Repr. of articles, 1889-96.)
• Stern, Samuel Miklos (1920-1969). 1957. "Ibn al-Tayyib's commentary on the Isagoge". Bulletin of the: School of Oriental and African Studies 19. 419¬ 25.
• Albert Hourani and Vivian Brown, eds. 1972. Islamic Philosophy and the Classical Tradition. Essays Presented by his Friends and Pupils to Richard Walzer on his Seventieth Birthday. Oxford: B. Cassirer.
• Stough, Charlotte L. 1969. Greek Skepticism: A study in epistemology. Berkeley and Los Angeles: Univ. of California Press. Versteegh, Kees. 1980. "Logique et grammaire au dixième siècle". Histoire, Epistemologie, Langage 2. 39-52.
• Walzer, Richard (1900- ). 1963. Greek into Arabie: Essay on Islamic Philosophy. Oxford: B. Cassirer. (= Oriental Studies, 1.)
• 1966. "Porphyry and the Arabic tradition". Porphyry, ed. by Heinrich Dörrie, 275-97. Geneve: Fondation Hardt. (= Entretiens sur VAntiquiie Classique, 12.)
• Westerink, Leenden Gerrit. 1961. "Elias on the Prior Analytics", Mnemosyne 14. 126-39. 1967. Pseudo-Elias ( Pseud o-David) Lectures on Porphyry's Isagoge: Introduction, Text, and Indices. Amsterdam: North-Holland.
• Zimmermann, F.W. 1972. "Some observations on al-Farabi and logical tradition", in: Stern, Hourani & Brown (1972) 517-46.