OSMANLIDA DEVLET ANLAYIŞI

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1 - IRAK'ta OSMANLI İZLERİ SEMPOZYUMU, 0 - 0, 28.02.2022

Ender Ethem Atay

Öz

Osmanlılar ilk devlet teşkilatını düzenlerken Selçuklular ve İlhaniler’den örnek almış, devletin yönetim felsefesi ve idari yapılanmasını İslam-i devlet ve Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar intikal eden Türk töresine göre şekillendirmişlerdir. Dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu’nda, devlet yönetiminde eski Türk devletlerinde uygulanan töreyle (Örfi Hukukla) İslam Hukukunu bir arada uygulanmış, teorik olanın aksine padişah devlet yönetiminde tek başına karar vermemiş, önemli meselelerde devlet adamlarının görüşlerinden yararlanmıştır. Diğer bir söyleyişle Osmanlı padişahlarının yetkileri sınırsız olmakla beraber yetkilerini şer’i ve örfi kurallara uyularak kullanır, devlet işleri Divan’da görüşülerek karara bağlanırdı. Örfe uygun sosyal ve ekonomik hayatı düzenleyici kurallar, padişahın iradesinin ürünü olarak yazılı hale dönüştürülür ve “kanunname” veya “ferman” adını alırdı. Bu düzenlemelerden nadirde olsa mevcut hukuk sistemimizde varlığını koruyan veya yakın tarihlere kadar yürürlükte kalanlar olmuştur. Padişahların devleti yönetme yetkisi dışında orduya komuta etmek, fetihlerde bulunmak gibi önemli görevleri de bulunmaktaydı.
Padişah önemli meselelerde tek başına karar vermemiş bir kısım devlet adamlarının fikrine de müracaat etmiş ve bu uygulama daha sonra Divân adı verilen meclis tarafından yerine getirilmiştir. Divân-ı Hümayun XVII. Yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı Devleti’nin en önemli idari mekanizmasıdır.
Osmanlı Divanı, günümüz anlamıyla Bakanlar Kurulu (Cumhurbaşkanı kabinesi), Danıştay, Yargıtay, Anayasa Mahkemesi gibi devlet kurumlarının görevlerini yerine getiren bir meclis gibi nitelendirilebilir ve aldığı kararlar, Osmanlı Hukuk Sistemi gereğince maddi anlamda kanun sayılırdı. Ancak alınan kararların kanun niteliğini kazanabilmesi için gerekli şartları taşıyıp taşımadığına bakılır, gerektiğinde Şeyhülislâma sorulur ve bunun için fetva alınırdı. Divan, hangi din ve millete mensup olursa olsun hangi meslek ve tabakada bulunursa bulunsun kadın erkek herkese açıktı.

Osmanlı taşra (eyalet) teşkilâtı uzun ve çeşitli aşamaları izlemek suretiyle 16. asırda Rumeli, Anadolu, Arabistan ve Kuzey Afrika'da en gelişmiş şekline ulaşmıştır. Osmanlı eyalet idaresi daha önceki Türk ve İslâm devletlerine ait idarelerden birçok temel unsuru almış, ancak bu teşkilâtı hayli geliştirmiştir. İdari taksimatta en geniş idari birim olarak belirlenen eyaletten sonra sancaklar, kazalar, nahiyeler ve nihayet köyler oluşmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Teşkilatı, Örfi Kuralları, Taşra, Osmanlı Divanı, Hukuk Sistemi, İslam Hukuku

OSMALIDA DEVLET ANLAYIŞI VE TEŞKİLATI

Öz

Osmanlılar ilk devlet teşkilatını düzenlerken Selçuklular ve İlhaniler’den örnek almış, devletin yönetim felsefesi ve idari yapılanmasını İslam-i devlet ve Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar intikal eden Türk töresine göre şekillendirmişlerdir. Dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu’nda, devlet yönetiminde eski Türk devletlerinde uygulanan töreyle (Örfi Hukukla) İslam Hukukunu bir arada uygulanmış, teorik olanın aksine padişah devlet yönetiminde tek başına karar vermemiş, önemli meselelerde devlet adamlarının görüşlerinden yararlanmıştır. Diğer bir söyleyişle Osmanlı padişahlarının yetkileri sınırsız olmakla beraber yetkilerini şer’i ve örfi kurallara uyularak kullanır, devlet işleri Divan’da görüşülerek karara bağlanırdı. Örfe uygun sosyal ve ekonomik hayatı düzenleyici kurallar, padişahın iradesinin ürünü olarak yazılı hale dönüştürülür ve “kanunname” veya “ferman” adını alırdı. Bu düzenlemelerden nadirde olsa mevcut hukuk sistemimizde varlığını koruyan veya yakın tarihlere kadar yürürlükte kalanlar olmuştur. Padişahların devleti yönetme yetkisi dışında orduya komuta etmek, fetihlerde bulunmak gibi önemli görevleri de bulunmaktaydı.
Padişah önemli meselelerde tek başına karar vermemiş bir kısım devlet adamlarının fikrine de müracaat etmiş ve bu uygulama daha sonra Divân adı verilen meclis tarafından yerine getirilmiştir. Divân-ı Hümayun XVII. Yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı Devleti’nin en önemli idari mekanizmasıdır.
Osmanlı Divanı, günümüz anlamıyla Bakanlar Kurulu (Cumhurbaşkanı kabinesi), Danıştay, Yargıtay, Anayasa Mahkemesi gibi devlet kurumlarının görevlerini yerine getiren bir meclis gibi nitelendirilebilir ve aldığı kararlar, Osmanlı Hukuk Sistemi gereğince maddi anlamda kanun sayılırdı. Ancak alınan kararların kanun niteliğini kazanabilmesi için gerekli şartları taşıyıp taşımadığına bakılır, gerektiğinde Şeyhülislâma sorulur ve bunun için fetva alınırdı. Divan, hangi din ve millete mensup olursa olsun hangi meslek ve tabakada bulunursa bulunsun kadın erkek herkese açıktı.

Osmanlı taşra (eyalet) teşkilâtı uzun ve çeşitli aşamaları izlemek suretiyle 16. asırda Rumeli, Anadolu, Arabistan ve Kuzey Afrika'da en gelişmiş şekline ulaşmıştır. Osmanlı eyalet idaresi daha önceki Türk ve İslâm devletlerine ait idarelerden birçok temel unsuru almış, ancak bu teşkilâtı hayli geliştirmiştir. İdari taksimatta en geniş idari birim olarak belirlenen eyaletten sonra sancaklar, kazalar, nahiyeler ve nihayet köyler oluşmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Teşkilatı, Örfi Kuralları, Taşra, Osmanlı Divanı, Hukuk Sistemi, İslam Hukuku

Kaynakça

• ARMAĞAN Abdüllatif: “Klasik Dönemde Osmanlılarda Devlet Yönetim Anlayışına Dair Bazı Düşünceler”, Akademik Bakış, C.5, S.9, Kış 2011.
• BELGE Murat: Osmanlı’da Kurumlar ve Kültür, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005.
• BOZATAY Şeniz Anbarlı, DEMİR Konur Alp: “Osmanlı Adli ve İdari Sisteminde Kadılık: Kurumsal Bir Değerlendirme”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.6, S.10, 2014-Haziran.
• CEMALOĞLU Necati: “Osmanlı Devleti’nde Yapılan Tanzimat Reformlarının Eğitim Sistemine Etkileri, Uygulamaları Ve Sonuçları (1839-1876)”, Sosyal Bilimler Dergisi. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/844598.
• ÇADIRCI Musa: “Tanzimat Döneminde Türkiye'de Yönetim (1839-1856)”, https://belleten.gov.tr/tam-metin/2035/tur.
• ÇAKIR İbrahim Etem: “Fatih Dönemi Teşkilat Kanunnamesi: Kanunname-iAl-i Osman ve Osmanlı Devleti'nde Kardeş Katli”, 1 Uluslararası Hünkara Vefa Sempozyumu Bildiriler, Gebze Belediyesi Yayını, Gebze 2013.
• DEMİR Abdullah: “Hukuk Tarihimiz Açısından Fatih Sultan Mehmet”, I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, https://cdn.istanbul.edu.tr/FileHandler2.ashx?f=hukuk-tarihimiz-acisindan-fatih-sultan-mehmet_abdullah-demir_ 636903130625410797.pdf.
• DİNLER Veysel: “Osmanlı Devleti’nin İdari Yapısı”, https://veyseldinler.com/wp-content/uploads/2018/11/osmanl%C4%B1-devletinin-idari-yap%C4%B1s%C4%B1.pdf.
• İNALCIK Halil: “Kanunnâme”, Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 24. cildinde, 333-337 numaralı sayfalarda yer almıştır. https://islamansiklopedisi.org.tr/kanunname.
• İNALCIK Halil: Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, İstanbul 2000.
• KAŞIKCI Osman: Anayasal Açıdan Fatih’in Teşkilât Kanunnâmesi, https://www.altayli.net/anayasal-acidan-fatihin-teskilat-kanunnamesi.html.
• KENANOĞLU M. Macit: “Osmanlı Kanunnâmeleri Neşriyatı Üzerine Bir Tahlil”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.3, S.5, 2005.
• MUMCU Ahmet: Kısa Osmanlı Hukuk, Ankara 2020.
• MUMCU Ahmet: Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1976.
• MUMCU Ahmet: Türkler; Devlet ve Hukuk, Ankara 2019.
• TOZDUMAN TERZİ Arzu: Osmanlı Teşkilat Ve Kültür Tarihi, İstanbul Üniversitesi Açık Ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Tarih Lisans Programı.
• UZUNÇARŞILI İ. Hakkı: Osmanlıların İlk Devlet Teşkilâtı in Osmanli Tarihi I. Cilt (Osmanlı Devleti’nin Kuruluşundan İstanbul’un Fethine Kadar), https://www.ttk.gov.tr/belgelerle-tarih/osmanlilarin-ilk-devlet-teskilati/.
• ÜÇEL-AYBET, Gülgün: “Fatih Sultan Mehmed’in Avrupa’da Merkezî Devletçilik Düşüncesinde Öncülüğü”, https://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/%c3%9c%c3%87EL-AYBET-G%c3%bclg%c3%bcn-FAT%c4%b0H-SULTAN-MEHMED%e2%80%99%c4%b0N-AVRUPA%e2%80%99DA-MERKEZ%c3%8e-DEVLET%c3%87%c4%b0L%c4%b0K-D%c3%9c%c5%9e%c3%9cNCES%c4%b0NDE-%c3%96NC%c3%9cL%c3%9c%c4%9e%c3%9c.pdf.
• YÜRÜK Hüseyin: “Osmanlı Devleti’nde Adalet Sistemi Ve Teşkilatı İçinde Bir Örnek Şahsiyet Adliye Nazırı Abdurrahman Nureddin Paşa”, Adalet Dergisi, S.2020/2 65.