BÂBÎLERİN IRAK’TAKİ FAALİYETLERİ VE OSMANLI- İRAN İLİŞKİLERİNE ETKİSİ (1844-1922)

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1 - IRAK'ta OSMANLI İZLERİ SEMPOZYUMU, 0 - 0, 28.02.2022

Zikrullah Aykaç

Öz

After the time it came under the rule of the Ottoman Empire, the region of Irak, has been an important center of political, social, military and religious events that have affected the Ottoman-Iranian relations. At that time, there was a significant Shiite population in Iraq and important pilgrimage sites considered sacred for Shiites were there, on the other hand it was a buffer zone between the Ottoman Empire and Iran, for these reasons Iraq had alwas a strategic importance. Babism, born in the Shia culture during the Qajar Dynasty in 1844, in a short time reached a power that could threaten the political, social and traditional order in Iran. From the very beginning, the Bâbî movement affected the Ottoman-Iranian relations by spreading in Baghdad, Najaf and Karbala, which were under the rule of the Ottoman Empire, along with the Iranian lands. Mirza Ali Muhammed Shirazi, the founder of the Bâbî movement, sent his followers to Iraq in order to spread his ideas among the Shiites in the region. After the execution of Mirza Ali Muhammad Shirazi in Iran in 1850, the Babis attempted to assassinate Nasir al-Din Shah in 1852. As a consequence, the Qajar Government, taking very harsh measures against the Babis and taking action to eliminate them completely, caused the Babis to take shelter in places such as Najaf, Karbala and Baghdad. Mirza Hüseyin Ali and Mirza Yahya, two prominent figures of the movement went to Baghdad in 1853 and took refuge in the Ottoman Empire to avoid execution. After some time, The Babis regrouped in Baghdad under the leadership of Mirza Hussein Ali, and in time, their belief evolved into Bahaiism with the claim of a new religion. The group gained strenght and affected the Ottoman-Iranian relations, thus the prominent figures of the movement were exiled to Edirne in 1863 and to Akka in 1868 by the Ottoman State. The following process of the movement went on in the lands which were under the rule of the Ottoman Empire. In this study, the activities of the Bâbî movement in Iraq and its effect on the Ottoman-Iranian relations are handled.

Anahtar Kelimeler

Bâbîlik, Bâhâîlik, Mirza Ali Muhammed Şirazî, Mirza Hüseyin Ali, Irak, Bağdat

BÂBÎLERİN IRAK’TAKİ FAALİYETLERİ VE OSMANLI- İRAN İLİŞKİLERİNE ETKİSİ (1844-1922)

Öz

Irak coğrafyası, Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetine girmesinden itibaren Osmanlı- İran ilişkilerini etkileyen siyasi, sosyal, askeri, dini olayların önemli bir merkezi olmuştur. Irak, önemli ölçüde Şiî nüfusunu barındırması, Şiîler için kutsal kabul edilen önemli ziyaretgâhların barındırması ve Osmanlı Devleti ile İran arasında tampon bir bölge olması hasebiyle stratejik bir önem arz etmiştir. 1844 yılında Kaçar Hanedanlığı döneminde Şia kültürü içerisinde doğan Bâbîlik hareketi, kısa süre içerisinde İran’da siyasal, toplumsal ve geleneksel düzeni tehdit edecek bir güce ulaşmıştır. Bâbîlik hareketi en başından itibaren İran topraklarıyla birlikte Osmanlı Devleti hâkimiyetindeki Bağdat, Necef, Kerbela’da da yayılarak Osmanlı- İran ilişkilerini etkilemiştir. Bâbî hareketinin kurucusu olan Mirza Ali Muhammed Şirazî, fikirlerini bölgedeki Şiîler arasında yaymak amacıyla havarilerini Irak’a göndermiştir. Mirza Ali Muhammed Şirazî’nin İran’da 1850 yılında idam edilmesinin ardından Bâbîler 1852 yılında Nasıreddin Şah’a karşı suikast girişiminde bulunmuşlardır. Bu olayın sonucunda Kaçar Hükümeti, Bâbîlere yönelik çok sert tedbirler alarak onları tamamen ortadan kaldırmak için harekete geçmesi Bâbîlerin Necef, Kerbela ve Bağdat gibi yerlere sığınmasına neden olmuştur. Mirza Hüseyin Ali, Mirza Yahya Nuri gibi hareketin ileri gelenleri de idamdan kurtulmak için 1853’te Bağdat’a giderek Osmanlı Devleti’ne sığınmıştır. Bâbîler, Bağdat’ta Mirza Hüseyin Ali liderliğinde yeniden toparlanmış ve bir süre sonra da yeni bir din iddiasıyla Bahailiğe evrilmiştir. Söz konusu grubun burada giderek güçlenmesi ve Osmanlı-İran ilişkilerini etkilemesi üzerine hareketin ileri gelenleri Osmanlı Devleti tarafından 1863 yılında Edirne’ye 1868 yılında da Akka’ya sürgün edilmişlerdir. Hareketin bundan sonraki gelişim süreci Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetindeki topraklarda geçmiştir. Bu çalışmada Bâbîlik hareketinin Irak’taki faaliyetleri ve Osmanlı-İran ilişkilerine olan etkisi değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bâbîlik, Bâhâîlik, Mirza Ali Muhammed Şirazî, Mirza Hüseyin Ali, Irak, Bağdat

Kaynakça

• Alkan, Necati, Dissent and Heterodoxy in the Late Ottoman Empire, Reformers, Bâbîs and Baha’is, Istanbul 2008.
• Amanat, Abbas, Resurrection and Renewal: The Makıng Of The Bâbı Movement In Iran, 1844-1850, Kalımat Press Los Angeles 1989, Paperback Edition, 2005.
• Andreeva, Elena, “Russıa İ. Russo-Iranian Relations up to the Bolshevik Revolution”, Encyclopædia Iranica, January 6, 2014, (https://www.iranicaonline.org/articles/russia-i-relations).
• Aykaç, Zikrullah, Osmanlı Devleti Döneminde Bâbîlik/Bahâîlik Hareketi’nin Gelişimi ve Faaliyetleri (1844-1922)”, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum 2021.
• Balyuzi, M. Hasan, Abdu’l-Baha –The Centre of the Covenant of Bahaullah-, George Ronald: London 1971.
• Bolat, Gökhan, “Muhammed Ali Şah Döneminde İran’ın Siyasi Durumu 1907-1909”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (16), 2016, s. 327-350.
• Cole, Juan Ricardo I, “Bahá’u’lláh and the Naqshbandi Sufis in Iraq” In Cole, Juan R. & Moojan Momen (Ed.), From Iran East & West: Studies in Bábí and Bahá’í history, Kalimat Press, Los Angeles 1984, s. 28.
• Dabashi, Hamid, lran: Ketlenmiş Halk, (Türkçe Çeviri: Emine Ayhan) Metis Yayınları, İstanbul 2008.
• Djalili, Mohammad Reza/Thierry Kellner, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, (çev. Reşat Uzmen), Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2011.
• Ervand, Abrahamian, “Oriental despotism: the case of Qajar Iran”, International Journal of Middle East Studies, 5.1, 1974, s. 3-31.
• Fiğlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepler, Şa-to yay, İstanbul 2001.
• Glenn E, Curtis/ Hooglund Eric, Iran: A Country Study: A Country Study, Government Printing Office, 2008.
• Karadeniz, Yılmaz, Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925), İdari, Askeri, Sosyal Yapı ve Toplumsal Hareketler, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
• Keddie, Nikki, “Religion and Irreligion in early Iranian Nationalism”, Comparative Studies in Society and History, 4, 1962, s. 274-75.
• Lawson, Tood, “Baha’i Religious History,” Journal of Religious History, vol. 36, no. 4, Dec. 2012, s. 463–470.
• MacEoin, Denis, From Shaykhism to Bâbîsm: a Study in Charismatic Renewal in Shiʿi Islam, (Ph.D. diss), Cambridge University, 1979.
• ________, “From Bâbîsm to Baha’ism: Problems of militancy, quietism, and conflation in the construction of a religion.” Religion 13.3, 1983, s. 219-255.
• ________, “Ali Bestami”, Encyclopaedia Iranica, Volume 1, New York: Columbia University, 1985, s. 860.
• ________, The Sources for Early Bâbî Doctrine and History: A Survey, Brill Leiden 1992.
• ________, “Babism”, Encyclopædia Iranica, Elr. 2012.
• Meşkûr, Mumammed Cevad, Ferheng-i Fırak-ı İslam, 3.baskı, Meşhed 1996.
• Mohammadi Raheb, Ghanbarlou, İran’da Kaçar Devleti Dönemi Modernleşmesi 1794-1925, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 2008.
• Momen, Moojan, The Bâbî and Baha’i Religions 1844-1944 Some Contemporary Western Accounts, George Ronald, Publisher Oxford, 1981.
• ________, “The Trial of Mulla Ali Basṭami: A Combined Sunni-Shi’i Fatwa against the Bab,” Iran JSTOR, vol. 20, 1982, 113-143.
• ________, “The Social Basis of the Bâbî Upheavals in Iran (1848–53): A Preliminary Analysis”, International Journal of Middle East Studies (Published by: Cambridge University Press), Vol 15, No 2, May 1983, s. 157-183.
• ________, “The Babi and Baha’i community of Iran: a case of “suspended genocide?”, Journal of Genocide Research, 7(2), June 2005, s. 221–241.
• ________, “Millennialism and Violence: The Attempted Assassination of Nasir al-Din Shah of Iran by the Bâbîs in 1852,” Nova Religio, 12(1), Aug. 2008, s. 57–82.
• Momen, Moojan and Todd Lawson, “Tahirih Qurratul-ayn”, published in World Religions: Belief, Culture, and Controversy”, Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, 2011.
• Öz, Mustafa, “Şeyhîyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c.39, 2010, s.84-86.
• Özkaya, Süleyman, Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Bahailik Hareketi, Akademi Kitabevi, İzmir 2000.
• Phelps, Myron Henry, Life and teachings of Abbas effendi: a study of the religion of the Bâbîs, or Behaʹis founded by the Persian Bâb and by his successors, Beha Ullah and Abbas effendi, GP Putnam’s sons, 1903.
• Rashidvash, Vahid, “The Qajar Dynasty in Iran: The Most Important Occurence Evented in the Qajars Monarchy”, International Journal of Business and Social Science, 3(12), 2012, ss.181-187.
• Şevki Efendi, Bahâî Dininin I. Yüzyılı, (Çev. Suna Bozkır), Bahâî yayınları, İstanbul 1995.
• Taherzadeh, Adip, Hz. Bahaullah’ın Zuhuru – “Bahâî Dininin Doğuşu” Bağdat Dönemi 1853-1863, Çev. Süreyya Güler, Bahâî Yayınları, C. I, İstanbul 1995.
• Uyar, Mazlum, “İran Meşrutiyeti (1905-1906) ve Gizli Cemiyetler”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 164, Ekim 2006, 199-218.
• Ünsal, Mustafa, Ali Muhammed Şîrâzî ve Bâbilik Hareketi, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2003.
• Yeşilot, Oktay, “Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(36), 2008, s. 187-199.
• Zerendi, Muhammed, Nebil Tarihi, (Çev. Minu Drahşan), Bahâî yay. İstanbul 2001.
• https://www.britannica.com/biography/Henry-Creswicke-Rawlinson (10.09.2021).