Samsat Kazılarında Bulunan Cam Bilezikler

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 1, 301 - 317, 30.04.2020

Zekiye Uysal

https://doi.org/10.29135/std.674393

Öz

Bugün Atatürk Baraj Gölü’nün suları altında kalmış durumdaki Samsat (Samosat), Kommagene Krallığı’nın başkentiydi. Kentin Romalılar tarafından fethedildikten sonra da önemini koruduğu bilinmektedir. Samsat 7. yüzyılın sonlarına doğru Müslümanlar tarafından ele geçirilmiştir. Bunu izleyen asırlarda Emeviler ve Abbasiler ile Bizans İmparatorluğu arasında sürekli el değiştiren yerleşim, 12. yüzyıl ortalarından itibaren Selçuklu emirliklerinin kontrolüne geçer. Arkasından İlhanlılar, Dulkadiroğulları Beyliği ve Osmanlı İmparatorluğu egemenliklerini yaşar. İslam kaynaklarında Sümeysat adıyla geçen kentin harabeleri, sular altında kalmadan önce çeşitli araştırmacılar tarafından incelenmiştir. Ancak kentin arkeolojik değeri buradaki kurtarma kazıları sırasında anlaşılmıştır. Burada Prof. Dr. Nimet Özgüç ve ekibi tarafından 1978-1989 yılları arasında kazı çalışmaları yapılmıştır. Bu kazılarda Ortaçağ’a tarihlenen seramik, metal, cam gibi çok çeşitli malzeme grubu ele geçmiştir. Bu çalışmamızda cam buluntular arasındaki bilezikler üzerinde durulmuştur. Yayınlanmış kazı raporları, kitap ve müze kayıtlarında cam buluntulara ilişkin stratigrafik ayrıntılar yeterli olmadığından; bileziklerin aidiyetlerinin belirlenmesi ve tarihlendirilmelerinde üslûp ve teknik özellikler esas alınmıştır. Samsat’ta çok sayıda ele geçen bileziklerden 22 tanesi seçilerek katalog oluşturulmuştur. Bilezikleri burmalı, düz yüzeyli, sırtı profilli (yivli), paralel lif sarmalı ve boyalı bilezikler olmak üzere beş grupta inceleyebiliriz. Bu bilezikler lif sarma (eklentili) veya halka çevirme (eklentisiz) tekniklerinde yapılmışlardır. Renk olarak boyalı bileziklerde siyah, diğer tiplerdeki bileziklerde mavi ve tonları, yeşil ve tonları kullanılmıştır. Siyah cam üzerine mineleme tekniğiyle yapılmış boyalı bilezikler Bizans devrine aittirler ve 10-12 yüzyıllar arasına tarihlenirler. Sırtı profilli (yivli), düz yüzeyli ve paralel lif sarmalı ve burmalı bilezikler için ise kesin ifadelerden kaçınmak gerekir. Samsat kazılarında fırına rastlanmamıştır ama burada üretim yapıldığına işaret eden çok sayıda cam külçeleri ele geçmiştir. Hem cam buluntularının çokluğu hem de cam külçelerinin varlığı sebebiyle Samsat’ın Orta çağ cam üretim merkezleri arasına eklenmesi gerektiği kanısındayız.

Anahtar Kelimeler

Samsat, Cam, Bilezik, İslam cam sanatı, Bizans cam sanatı

Destekleyen Kurum

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi

Proje Numarası

SBA 2017/1308

Teşekkür

Bu araştırma için gerekli izinleri veren T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Adıyaman Müze Müdürlüğüne, yardım ve destekleri için tüm müze personeline teşekkür ediyorum. Ayrıca, bu konudaki SBA 2017/1308 nolu projemizi destekleyen Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Rektörlüğü’ne ve Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimine teşekkür ediyorum.

Glass Bracelets Unearthed in the Samsat Excavations

Öz

Samsat (Samosat), has been submerged under the Atatürk Dam today, served as the capital of the Kingdom of Commagene.It is known that the city still remained to be an important settlement, after it was conquered by the Romans. Samsat was conquered by Muslims toward the end of the 7th century.In the following centuries, the city, which was alternately ruled by the Ummayads, the Abbasids, and the Byzantines, was seized by the Seljuk emirates in the middle, of, 12th century. Then it was chronologically reigned by the Ilkhanids, the Dulkadirians, and the Ottomans. The ruins of the city, referred to as “Sümeysat” in the Islamic sources, were studied by various researchers before it was submerged under the dam. However, its archaeological significance was well understood in the course of the rescue excavations. The site was excavated by Prof. Nimet Özgüç and her crew between 1978 and 1989. A great variety of finds, such as ceramic, metal, and glass objects, which were dated to the Medieval Age, were unearthed. The present paper studies the bracelets as glass finds. Because the stratigraphic details concerning the glass finds in the published excavation reports, books, and museum records are not adequate enough, stylistic and technical characteristics of the finds were operationalized to identify the’ origin and dating of the bracelets. 22 pieces among the numerous bracelets, recovered in Samsat, were catalogued for the purpose of the study. The bracelets can be grouped into five categories, i.e. twisted, flat, grooved, parallel-thread, and painted. They were mainly, defined in two techniques: trail decorated with seamed body (lif sarma) and rod spinning (halka çevirme) with seamless body. The used colors are black in the painted bracelets and blue, green, and their shades in the other types.The painted bracelets, made by enameling glass, were dated to the Byzantine Period, i.e. 10th-12th century.No precise dating of the grooved, flat, and spun bracelets could be performed.No kilns were observed in the Samsat excavations, but a great many glass chunks, suggesting glass-focused production, were recovered. Due to the rich profusion of the glass finds and the presence of the glass chunks, Samsat should be listed among the Medieval glass production centers.

Anahtar Kelimeler

Samsat, Glass, Bracelet, Islamic glass art, Byzantine glass art

Proje Numarası

SBA 2017/1308

Kaynakça

• Bulut, L. (2000). Samsat Ortaçağ Seramikleri, (Lüster ve Sıraltılar), İzmir: Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Bakırer, Ö. (2019). Komana Glass Bracelets, Preliminary Report / Komana Small Finds, Ed. D. Burcu Erciyas-Meryem Acara, İzmir: Ege Yayınları.
• Coskun, T. H. (2017). Kuşadası, Kadıkalesi/Anaia Bizans Cam Bilezikleri: Anaia Üretimi Bileziklerin Yapımına İlişkin Gözlemler, Tüba-Ked, Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi,16, 145-162.
• Çakmakçı, Z. (2010). On İkinci ve On Üçüncü Yüzyıllarda Bizans Cam Bileziklerinde Bezeme ve Biçim Değişimleri, 1.Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 545-553.
• Çakmakçı, Z. (2017). Ödemiş Müzesi Koleksiyonundaki Bizans Dönemi Boyalı Cam Bilezikleri, Tüba-Ked, Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi,16, 125-143.
• Çoruhlu, Y. (2009). Yeni Dönem Kars / Ani Kazıları 2006-2009 Yılı Çalışmalarına Kısa Bir Bakış, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 183, Prof. Dr. Oktay Aslanapa Özel Sayısı, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 47-86.
• Çoruhlu, Y. & Oktay, J. Ö. (2011). 2006-2009 Kars Ani Kazılarında Ortaya Çıkarılan Cam Bilezikler Üzerine, XIV. Ortaçağ Ve Türk Dönemi Kazıları Ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (Konya 20-22 Ekim 2010), Konya, 155-171.
• Çömezoğlu, Ö. (2007). Akdeniz Çevresi Ortaçağ Camcılığı Işığında Demre Azis Nikolaos Kilisesi Cam Buluntuları, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Davidson, G. R. (1952). Corinth, Volume XII, The Minor Objects, Princeton: The American School of Classical Studies at Athens,
• Demirkent, I. (1997). Sümeysât, İslam Ansiklopedisi, (C: 11, 232-236) Ankara: TDV Yayınları.
• Gill, M. A. V., Lightfood, C. S., Ivison, E. A. & Wypskı, M. T., (2002). AmoriumReports, Finds 1: TheGlass (1987-1997), Oxford: British Archaelogical Reports.
• Gültekin, E. (2004). Aksaray–Melik Mahmud Gazi Hangahı (Darphane) Kazısı 2002, Sanat Tarihi Dergisi, Aydoğan Demir’e Armağan , Sayı:XIII/1, İzmir, 43-60.
• Hayes, J. W. (1992). Excavations At Saraçhane in İstanbul, Vol:2, Princeton: Princeton University Press.
• Karpuz, G. G. (2014). Adıyaman, Elazığ, Hatay, Mardin, Şanlıurfa Müzelerinde Bulunan İslami Dönem Cam Eserler, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Köroğlu, G. (2002). Yumuktepe Höyüğünden Bizans Dönemi Cam Bilezikleri, Ortaçağ’da Anadolu, (Aynur Durukan’a Armağan), Ankara, 355-372.
• İbni Bîbî. (1996). El Evamirü’l- Ala’iyefi’l-Umuri’l-Ala’iye, II, Çev. M. Öztürk, (Ankara, 1996): T.C. Kültür Bakanlığı Yayını.
• İzmirligil, Ü. (1987), Samasota Su yolu Araştırması 1978-1979, Ankara: ODTÜ Aşağı Fırat Projesi Yayınları.
• Lauwers, V. & Degryse, P. & Waelkens, M. (2007). Evidence for Anatolian Glasworking İn Antiquty: The Case of Sagalassos (South Western Turkey)”, Journal of Glass Studies, 49, Newyork : Corning Museum of Glass, 39-46.
• Olcay, B. Y. (1997). Antalya’nın Demre (Kale) İlçesindeki Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı,1989-1995 Yılları Cam Buluntuları, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
• Öney, G. (1990). 12-13. Yüzyıl Anadolu Cam İşçiliğinde Kadeh, I. Uluslararası Anadolu Cam Sanatı Sempozyumu (İstanbul 26-27 Nisan 1988), İstanbul, 64-69.
• Özgüç, N. (2009). Samsat, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özgümüş, Ü. (1993-94). Anadolu’da Bizans Dönemi Camcılığı, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi,12, 39-43.
• Öztaşkın, M. (2015). Stratonikeia Bizans Dönemi Cam Buluntuları, Stratonikeia ve Çevresi Araştırmaları, Ed. B. Söğüt, İstanbul: Ege Yayınları, 175-188.
• Redford, S. (1994). Ayyubid Glass From Samsat, Turkey, Journal of Glass Studies,36, Newyork: Corning Museum of Glass, 81-91.
• Ristovska, N. (2009). Distribution Patterns of Middle Byzantine Painted Glass, Byzantine Trade, 4th -12th Centuries, the Archaelogy of Local, Regional and International Exchange, Papers of the Thirty-Eight Spring Symposium of Byzantine Studies, Surrey: Ashgate, 199-220.
• Schwarzer, H. (2009). Spatantike Byzantinische und Islamische Glasfunde Aus Pergamon, Late Antiquite / EarlyByzantineGlass in the Eastern Mediterranean, Ed. Ergün Laflı, İzmir: Tübitak, 85-109.
• Schwarzer, H. (2009). Spatatike und Byzantinishe, Glasfunde Aus Alexandreia Troas, LateAntiquite / Early Byzantine Glass in the Eastern Mediterranean, Ed. Ergün Laflı, İzmir: Tübitak, 67-84.
• Serdaroğlu, Ü. (1977). Aşağı Fırat Havzasında Araştırmalar 1975, Ankara: ODTÜ Aşağı Fırat Projesi Yayınları.
• Spaer, M. (1988). The Pre-Islamic Glass Bracelets of Palestine, Journal of Glass Studies, 30, Newyork: Corning Museum of Glass, 51-61.
• Turan, O. (1984). Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
• Uysal, Z. (2009). Kubadabad Sarayı Kazılarında (1981-2004) Bulunan Cam Bilezikler, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:183, Prof.Dr.Oktay Aslanapa Özel Sayısı, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 493-504.
• Uysal, Z. (2010). Kubad Abad Kazılarında Bulunan Cam Bilezikler (2005-2010), Sanat Tarihi Dergisi, XIX/2, İzmir, 43-54.
• Uysal, Z. (2013). Kubad- Abad Sarayında Selçuklu Cam Sanatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uysal, Z. (2019). Samsat Kazılarında Bulunan Cam Kandiller, Turkish Studies Social Sciences, 14,3, 1139-1158.
• Yavuzyılmaz, A. (2017). Gevale Kalesi Cam Bilezik Buluntuları (2013-2015), XX. Uluslar arası Ortaçağ Ve Türk Dönemi Kazıları Ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (Sakarya, 02-05 Kasım 2016), Sakarya, 49-61.
• Yörükoğlu, Ö. (1981). Sahip Ata Araştırması, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara 11-15 Ekim 1976) Kongreye Sunulan Bildiriler, II, Ankara, 899-905.
• Zanon, M. (2013). Tyhana/ Kemerhisar (Niğde): Glass Bracelets of the Byzantine and Islamic Period, Anatolia Antiqua, XXI, 181-97.