In Ayvalık Urban Texture, Spatial Traces of 19th Century Trade Activities “Shops”

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 2, 807 - 829, 16.11.2020

Berrin Akın Akbüber

https://doi.org/10.29135/std.733911

Öz

The subject Ayvalık settlement in Balıkesir has become one of the most important port settlements of the Western Anatolian coasts due to olive oil / soap production and trade network in the 19th century. In the same periods, production and trade places that have started to take place in the urban texture of the settlement started to be formed in this century. One of these building groups is also shops. The shops, whose doors open directly to the street or the bazaar and which are the smallest unit of trade, are the most important component of the urban texture and commercial activities because of their diversity and abundance. In addition, they are good indicators of the economic and social history of the settlement. In this study, 60 shops located in the city center of Ayvalık were discussed. In the urban plan created by a port-based trade, the locations of them and their relationship with the city plan were revealed. There are three main types of shops in the settlement; “one-storey, two-storey and, shops under the dwelling”. Single facade of them open directly onto the Street in general. Large doors and windows are placed on the facade surface of them. On these surfaces, different arrangements are created with the positions of the doors and windows relative to each other. In some examples, Neoclassical ornamental elements can be seen in this facade arrangement and door . It seems to be compatible with other building groups in the urban texture in terms of facade layout, construction material and decoration content. The aim of this study is to evaluate the shops that are dated to the first quarter of the 19th century and the first quarter of the 20th century in terms of architecture and style and to contribute to the works related to the commercial places in the 19th century harbor settlements of the Ottoman State with this cultural heritage in Ayvalık.

Anahtar Kelimeler

19th century, harbour city, late Ottoman Architecture, commercial structures, Ayvalık

Ayvalık Kent Dokusunda 19. Yüzyıl Ticari Faaliyetlerinin Mekânsal İzleri “Dükkânlar”

Öz

Balıkesir’in Ayvalık ilçesi, 19. yüzyılda zeytinyağı - sabun üretimi ve ticaret ağı ile Batı Anadolu kıyılarının en önemli liman yerleşimlerinden biri haline gelmiştir. Aynı zamanda yerleşimin bu yüzyılda oluşmaya başlayan kent dokusunda ise üretim ve ticaret yapıları yerini almaya başlamıştır. Bu yapı gruplarından birini de dükkânlar oluşturmaktadır. Ticari faaliyetlerin gerçekleştiği, kapısı doğrudan sokağa veya çarşı mekânına açılan ticaretin en küçük birimi olan hem de çeşitliliği ve sayı anlamındaki fazlalığı ile kent dokusunun önemli bileşeni ve yerleşimin ekonomik ve sosyal tarihinin de birer göstergesidirler. Çalışma kapsamında, Ayvalık kent merkezinde tespit edilen 60 adet dükkân ele alınmıştır. Liman odaklı bir ticaretin ortaya çıkardığı kentsel planda, dükkânların konumları ve kent planı ile ilişkisi ortaya konulmuştur. Yerleşimde, tek katlı, iki katlı ve konut altı olmak üzere üç ana tipte dükkân görülmektedir. Bu yapıların genelde tek cepheleri sokağa açılmaktadır. Cephe yüzeyine büyük ölçüdeki kapı ve pencereler yerleştirilmiştir. Bu yüzeylerde, kapı ve pencerelerin birbirlerine göre konumları ile oluşturulmuş farklı düzenlemeler görülmektedir. Kimi örneklerde bu cephe düzeninde ve kapı kuruluşlarında Neo Klasik süsleme öğeleri görülmektedir. Cephe düzeni, yapım malzemesi ve süsleme içeriği açısından kent dokusunda diğer yapı gruplarıyla uyum içinde bir görüntü sergilemektedirler. Çalışmanın amacı, 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın ilk çeyreğine tarihlenen dükkânları mimari ve üslup açısından değerlendirmek ve Osmanlı İmparatorluğu’nun 19. yüzyıl liman yerleşimlerinde yer alan ticari mekânlarla ilgili bilgi havuzuna Ayvalık’taki bu kültürel miras ile katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ayvalık, Ticaret Yapıları, Dükkân, 19. yüzyıl, liman kentleri, geç dönem Osmanlı

Kaynakça

• Akar, T. (2009). Osmanlı Kentinde Ticari Mekânlar: Bedesten-Han-Arasta-Çarşı Mekânları Literatür Değerlendirmesi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 7, Sayı 13, s.267–292.
• Akyürek, B. (1978). Kırkağaç, Soma, Savaştepe, Ayvalık, Bergama Civarının Jeolojisi, Ankara: MTA Enstitüsü Raporu, No. 6452.
• Arıkan, Z. (2006a). Midilli- İstanbul Arasında Zeytinyağı Ticareti. Tarih Araştırmaları Dergisi (XXV), 1-28.
• Arıkan, Z. (1988b). 1821 Ayvalık İsyanı. Belleten, (LII), 571-601.
• Baskıcı, M. (2004). 1800-1914 Yıllarında Anadolu’da İktisadi Değişim. Ankara: Turhan Kitabevi.
• Bayraktar, B.(2002). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ayvalık Tarihi, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Birol, G. (2005). Çağdaş Alışveriş Merkezlerinde Kent Dokusunun Yeniden Yorumlanması. Gazi Üni. Müh. Mim. Fak. Dergisi, (20:4), 21-427.
• Bozkurt, G.(1996). Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Cezar, M. (1985a). Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi. İstanbul:Mimar Sinan Üniversitesi Yayınevi.
• Cezar, M. (1994b). 19. Yüzyılda Beyoğlu Neden ve Nasıl Gelişti XI. TTK Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, (Cilt: VI), 2673- 2690.
• Duman, R. (2012). Osmanlı Dönemi Liman Kentleri (1), Vapur Donatanları ve Acenteleri Derneği, www.vda.org.tr/ Erişim:15.12.2011.
• Erim, H. (1948). Ayvalık Tarihi. Ankara: Güney Yayıncılık ve Gazetecilik.
• Faroqhi, S. (2004). Ticaret: Bölgesel ve Uluslararası. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik Ve Sosyal Tarihi(1600- 1914) Editör: Halil İnalcık; Donald Quartaert, İstanbul: Eren Yayıncılık (2), 601-655.
• Genç, M. (1989). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, V.Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, Tebliğler. (İstanbul 21-25 Ağustos 1989), Ankara.13-25.
• Gündüz, Ö. (1998). Türk Çarşıları, Ankara: Tepe Yayınları.
• Hasol, D. (2005). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• Köksal H. K. (2017). Şark Yıllıklarında XIX.Yüzyılın Ayvalık ve Yakın Çevresi https://kaankoksal.blogspot.com Erişim Tarihi 25.11.2019.
• Kurdakul, N. (1985). Ticaret Antlaşmaları. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, (3), 667.
• Kütükoğlu, M. (1974). Osmanlı – İngiliz İktisadi Münasebetleri( 1580-1838).Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayını.
• Malumat Dergisi (1896). Ayvalık Kasabası (51), 57-58.
• Mutaf, A. (1997). Salnâmelere Göre Karesi (1847-1922). Balıkesir: Zağnos Kültür ve Eğitim.
• Nakracas G.(2005). Anadolu ve Rum Göçmenlerinin Kökeni. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Pamuk,Ş. (2005). Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 1820- 1913, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Psarros, D. (2004). Ayvalık / Kydonies’in Kentsel Tarihi, Ege’nin İki Yakası-1 Ayvalık Kent Tarihi Çalışmaları içinde (Çev A. Yorulmaz),Yayımlanmamış Çeviri Metni.
• Sakin, O. (2008). Osmanlı’daki Etnik Yapı:1914 Nüfusu. İstanbul:Ekim Yayınları.
• Say Özer, Y. (1996). Ticaret Mekânlarının Oluşum ve Gelişim İlkelerinin İncelenerek Tipolojik Açıdan Sınıflandırılması. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi (Doktora Tezi).
• Sayılı, T.(1992).Alışveriş Merkezlerinin Gelişimi, Sınıflandırılması ve Tasarımını Etkileyen Faktörler. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi. (Yüksek Lisans Tezi)
• Servet-i Funün Dergisi (1892). Ayvalık (101).361.
• Tankut, G. (1973). Osmanlı Şehirlerinde Ticari Fonksiyonların Mekânsal Dağılımı. Türk Tarih Kongresi, (VII, Cilt.2), s.773-778
• Terzibaşoğlu, Y. (2009). 19.Yüzyılda Batı Anadolu Liman Kentlerinde Elitlerin ilişki Ağları I.Uluslararası Akdeniz Ticareti ve Liman Kentleri Geçmiş ve Gelecek Sempozyumu, s.288-290, İzmir: İzmir Ticaret Odası Yayınları.
• Ünlü, T. (2009a). Bir İskeleden Liman Kentine Doğu Akdeniz’in Önemli Bir Limanı Olarak On Dokuzuncu Yüzyılın İkinci Yarısında Mersin’de Mekânsal Gelișim, Planlama Dergisi.( 3-4), 5-26.
• Ünlü, T. (2017 b). Kent Kimliğinin Oluşumunda Kentsel Bellek ve Kentsel Mekân İlişkisi: Mersin Örneği. Planlama Dergisi, 27(1), 75-93.
• Ünlü, T. - Göksu, E. (2017). 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Doğu Akdeniz Liman Kentlerinde Kentsel Mekân: Patras,Volos ve Mersin Üzerinden Bir İnceleme. Meltem İzmir Akdeniz Akademisi Dergisi (2), 24-49.
• Yılmaz, S. - Kuyulu, İ. (1997). Dünden Bugüne Ege Kıyı Kentleri: Tarihsel Gelişim. II.Kıyı Sorunları ve Çevre Sempozyumu (14-16 Kasım 1997) Bildiriler Kitabı, (Ed.: Ayşe Günbey Şerifoğlu) Kuşadası: Kuşadası Belediye Yayınları.
• Yücekök, A. (1968). Emperyalizmin Yörüngesinde Osmanlı İmparatorluğu: 1838 Ticaret Sözleşmeleri. AÜSBF Dergisi, (23/1).