Nuruosmaniye Camisi Taçkapıları

Yıl 2021, Cilt: 30 Sayı: 1, 497 - 535, 15.05.2021

Kasım İnce , Mustafa Ekmekci

https://doi.org/10.29135/std.854357

Öz

Nuruosmaniye Camisi, Osmanlı mimari geleneğindeki klasik çizgilerden uzaklaşmanın başladığı ancak temelde yine klasik normlara bağlı kalınarak hareket edildiğini gösteren bir geçiş dönemi örneğidir. Caminin ibadet mekânını oluşturan harimin, dört büyük askı kemeriyle taşınan tek kubbeyle örtüldüğü benzer örnekler Osmanlı mimarisinde daha önce de görülmüştür. Bunun yanında harim-avlu birleşiminin 15. yüzyıldan itibaren Osmanlı camilerinde uygulanıyor olması yerleşim prensiplerinin korunduğunu göstermektedir. Bu yönüyle, mimari geleneğin devam ettirildiği caminin, yarım oval plânlı avlusu, 18. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Osmanlı mimarisinde görülmeye başlayan Batı menşeli sanat akımlarının, cami plânına tesirini gösteren ilk somut örneğidir. Avlunun yarım oval formuyla Barok dönemin eliptik uygulamalarını hatırlatması, Avrupa’daki Barok üslupla ilişkilendirilmiştir. Geleneksel ve batılı uygulamaların bir arada kullanıldığı Camide benzer bir durum, taçkapılar için de söz konusudur. Plân olarak geleneksel şemayı yansıtan taçkapılarda, süslemede, tamamen Barok karakterli örnekler tercih edilmiştir. Taçkapılardaki bu değişim, yüzyılın ikinci yarısındaki örneklerin plânlarına da etki ederek, bezemeci anlayışın daha ağır bastığı yeni tasarımlara yerini bırakacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Mimarisi, 18. yüzyıl, Nuruosmaniye Camisi, Taçkapı, Barok

Destekleyen Kurum

Pamukkale Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

2014SOBE018

Teşekkür

Bu çalışma, Prof. Dr. Kasım İnce danışmanlığında yürütülen “XVIII. Yüzyıl İstanbul Yapılarında Taçkapılar” adlı doktora tezinden faydalanılarak üretilmiş ve Pamukkale Üniversitesi BAP Koordinatörlüğü tarafından 2014SOBE018 numaralı doktora tez projesi olarak desteklenmiştir. İlgili birime çok teşekkür ederiz.

Portals of Nuruosmaniye Mosque

Öz

Nuruosmaniye Mosque, which was beginning to be built by the order of Sultan Mahmud I’s order and completed after his death by his brother Sultan Osman III, is the most important building of Ottoman Westernization Period architecture. Architects of the complex, which includes a mosque, a sultan’s pavilion, a madrasa, a library, a tomb, a sebil, a fountain, an imaret, and shops, are Mustafa Agha and his aide Simeon Kalfa. The mosque has a planning scheme formed by the square-planned prayer area covered with a single dome, the polygonal mihrab projection on the south wall, and the semi-oval courtyard to the north. The traditional scheme imposed on the main body of the mosque and the Baroque effect on the mihrab and courtyard wall; make the mosque an example that shows traditional and westerner applications together. Nuruosmaniye Mosque is a transition era example that started moving away from classical lines of Ottoman architectural tradition yet abide by classical norms. The architectural design of the praying area consists of a square planned section covered by a single dome carried by four great arches that had been seen in Ottoman architecture before. Moreover, the implementation of merging the praying zone with the courtyard since the 15th century shows that settlement principles were maintained. From this aspect, while the mosque continues to reflect the traditional architecture, the semi-elliptical planned courtyard of the mosque is the first concrete example of how art movements originated in the West from the first quarter of the 18th century onwards affected mosque plans. The semi-elliptical form of the courtyard that reminds the elliptical implementations of the Baroque era has been related to the Baroque style in Europe. A similar situation was observed on the portals of the mosque in which traditional and western practices are used together. While portals reflect the traditional scheme in planning, baroque characters are exclusively preferred in ornaments. The traditional scheme which was constituted with side niches located on both sides of the side wings and the intrados of the main niche is continued to be used. Although the plan is traditional, usage of baroque style ornaments solely shows that classical and western implementations were evaluated together. Horizontal moldings filled with baroque style ornamentations replaced intrados filled with muqarnas. This innovation seen in decoration shows itself in the context of architectural elements in the replacement of small columns by plasters corners on side niches of the main niche. Especially preferring not to place the main niche on the design of the inner court northern-side portal is a clear sign of change in the portal plans. In addition, placing independent decorative columns on the front side of the same portal shows that it had been influential on the other selatin mosques built after Nuruosmaniye Mosque. This change and transformation regarding portal designs and plans tell us that portals in Ottoman architecture were continued to be designed and implemented as they were treated in traditional styles until Ottomans meet western affected art movements. The aforementioned alterations started with Nuruosmaniye Mosque would affect other examples in the second half of the century and give a place to designs with more ornamental styles.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Architecture, 18th Century, Nuruosmaniye Mosque, Portal, Baroque

Proje Numarası

2014SOBE018

Kaynakça

• Arseven, C. E. (1965). Kemer. Sanat Ansiklopedisi (C.2, 1006-1008) İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Aslanapa, O. (1965). Edirne’de Türk Mimarisinin Gelişmesi. Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Aslanapa, O. (2004). Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Ayvansarâyî, Hüseyîn Efendi. Hadikalü’l – Cevami’(İstanbul Camileri ve Diğer Dini-Sivil Mimari Yapılar. (Alî Sâtı Efendi, Süleymân Besîm Efendi Haz: Ahmed Nezih Galitekin. 2001). İstanbul: İşaret Yayınları.
• Canca, G. E. (2003), Günnuş Emetullah Valide Sultan/Yeni Valide Sultan Külliyesinin Lale Devri Mimarisi İçindeki Yeri. Üsküdar Sempozyumu I, Cilt 2, 90-104, İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Çakmak, Ş. (2001), Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taçkapılar (1300-1500). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çobanoğlu, A. V. (1998). Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi (C. 17, 169-173) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çobanoğlu, A. V. (2009). Sultan Ahmed Camii ve Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi (C. 37, 497-503) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çobanoğlu, A. V. (2013). Yenicami Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi (C. 43, 439-442) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Çoruhlu, Y. (1993), Batılılaşma Dönemi İstanbul Cami Mimarisinde Taçkapılar, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 85, 198-213.
• Ekmekci, M. (2020), XVIII. Yüzyıl İstanbul Yapılarında Taçkapılar, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Eyice, S. (1989). Ahmet Paşa Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi (C. 2, 115-116) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Eyice, S. (1991). Azapkapı Camii. İslâm Ansiklopedisi (C. 4, 309-310) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Eyice, S. (1994). Edirnekapı Camii ve Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi (C. 10, 446-448) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Eyice, S. (2007). Nuruosmaniye Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi (C. 33, 264-266) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Gündoğdu, H. (2012), Osmanlı Klasik Dönem Sonu Külliye Anlayışı Bağlamında Üsküdar Yeni Valide Külliyesi. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VII, 115-137, İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Harmankaya, N. Ç. A. (2017), Edirne Üç Şerefeli Camii Burmalı Minare Kaidesindeki Kitabenin Düşündürdükleri. XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (02-05 Kasım 2016), 653-660, Sakarya.
• İyianlar, A. (2005). Molla Çelebi Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi (C. 30, 243-245) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Karademir, M. (2014), Mimar Sinan Dönemi Yapılarında Taçkapılar, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Karakaya, E. (2010). Şemsi Paşa Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi (C. 38, 529-530) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kuban, D. (1954). Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme. İstanbul: Pulhan Matbaası.
• Kuban, D. (1978). 100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Kuban, D. (1994). Hekimoğlu Ali Paşa Külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 4, 43-46) İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: YEM Yayın.
• Neftçi, A. (1996), Nuruosmaniye Külliyesi’nin Yazıları. Sanat Tarihi Defterleri I, 7-37, İstanbul.
• Neftçi, A. (2016). Nuruosmaniye Külliyesi’nin Yazıları. Nuruosmaniye Camii Külliyenin Algısı ve 2010-2014 Restorasyon Çalışmaları, İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Orman, T. S. (2013). Yeni Valide Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi, (C. 43, 433-435) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ödekan, A .(1995). Mimarlık ve Sanat Tarihi (1600-1908). Türkiye Tarihi 3 Osmanlı Devleti 1600-1908, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Ödekan, A. (1988). Taçkapılar. Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri 1, İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Ödekan, A. (1993). Cümle Kapısı. İslâm Ansiklopedisi (C. 8, 115-116) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ögel, S. (1996). Nuruosmaniye Külliyesi Dekorundaki Sütunlar. Sanat Tarihi Defterleri I, 35-54, İstanbul.
• Öngül, A. (1994), Tarih-i Câmi-i Nuruosmâni, Vakıflar Dergisi XXIV, 127-146.
• Öz, T. (1997). İstanbul Camileri I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özgüleş, M. (2016), Üsküdar Yeni Valide Külliyesinin Bilinmeyen Yönleri. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu IX, 307-323, İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Tanman, M. B. (2007). Piyâle Paşa Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi (C. 34, 297-301) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Tokay, Z. H. (2008). Rüstem Paşa Külliyesi. İslâm Ansiklopedisi, (C. 35, 291-292) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.