Sultan II. Mehmed’in Hazinesindeki Kitapları: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Koleksiyonlarındaki Nüshalar

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 1, 467 - 493, 23.09.2023

Nil Baydar Bekir Eskici

https://doi.org/10.29135/std.1224320

Öz

Zahriye sayfalarındaki ithaf metninde Sultan Mehmed Hân (1451-1481) için hazırlanmış olduğu ifadesi bulunan yazma kitapların taraması sonunda 148 adet yazma kitap tespit edilmiştir. Bu kitapların 86’sı bugün Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki çeşitli koleksiyonlarda yer almaktadır. Kalanların 45’i Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi koleksiyonları ile yurt içindeki ve yurt dışındaki çeşitli koleksiyonlarda yer alır. Sultan II. Mehmed, kütüphanesindeki kitapları önce İstanbul’da Eski Saray’a, sonra 1460’ların ortasında tamamlanan Yeni Saray’a (bugünkü Topkapı Sarayı’na) taşıtmıştır. Ayrıca fetihten sonra şehirde çeşitli merkezlere kütüphaneler kurdurmuş ve buralara kitap vakfetmiştir. Bu kitaplar içindeki İslâm yazmalarının kataloğu, kitaplar “Eşya Kayıt Defterlerine” kaydedildikten sonra 1502-3 yılında, II. Bâyezid’in kütüphanecisi ‘Atufi tarafından mühürlenerek kaydedilmiştir. Çalışma kapsamında incelenen kitapların 4’ü hariç tamamında II. Bâyezid’in mührü tespit edilmiştir. 16-17.yüzyıllarda kurulan vakıf kütüphanelerine dağılan kitaplar Süleymaniye Külliyesi’ndeki Evvel ve Sani Medreseleri içindeki küçük medrese odalarında metal raflarla oluşturulan kütüphanede depolanmıştır. Sultan II. Mehmed ‘in vakfettiği ya da başka coğrafyalarda kendisi için yazılan ve hediye edilen kitapların dışında kendi siparişi ile hazırlanan kitapların belirgin ortak özellikleri vardır. Deri ciltlerde bezeme desen ve motifleri birbirine benzer süslemeler el aletleri ile işlenmiştir. Kareli, çizgili ipekli-pamuklu kumaş ciltlerde kullanılan çeşitli kumaşlar farklı dönemlerde tekrar tekrar kullanılmıştır. Sultan II. Mehmed’in kitapları arasında tek kâğıt ciltte kaplama için Çin kâğıdı kullanılmıştır. Bu çalışmada Sultan II. Mehmed’in ithaf kaydı bulunan yazma kitapları, bu yazma kitapların bir araya getirilmesi, hazırlandıkları atölyelere dair düşünceler ve nihayetinde bugün korundukları Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi koleksiyonlarındaki yerleri irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sultan II. Mehmed (Fatih Sultan Mehmed), İslam Yazmaları, 15.yüzyıl, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi

Manuscripts in the Treasury of Sultan Mehmed II: Copies in the Collections of the Suleymaniye Manuscript Library

Öz

The word “book,” as we use it today, refers to printed or written pages that are bound together in hardcover or paperback. Arabs use the word kitāb to refer to both a book and a letter, inscription, document, or piece of written paper. In this study, it is used to refer to manuscripts, meaning codices, which are prepared by sewing the pages and binding them between two covers. Before Sultan Mehmed II conquered Istanbul and made it the center of culture and art, the relations of other sultans, especially his father Murad II, with books and libraries began in the madrasahs during the reign of Orhan Gâzi (r. 1324-1362). Although it is not possible to talk about intensive book preparation activities or large libraries during the establishment phase of the Ottoman Empire, during the struggling periods of Osman I (r. 1302-1324) and Orhan Ghazi, cultural activities began in Iznik during the Orhan Ghazi period, and it should be noted that the first madrasah was established here. With the conquest of Edirne by Murad I. (r. 1362-1389), scientific activities began to increase, the important scholar of the period Molla Fanari (d. 1431) and the scholars who grew up in the Ottoman madrasahs began to produce works. At the end of the examining of the manuscripts, which are stated to have been prepared for Sultan Mehmed Han (r. 1444-1446, 1451-1481) in the dedication text on the frontispiece, 148 manuscripts were identified. Currently, 86 of these manuscripts are in various collections in the Süleymaniye Manuscript Library. Forty-five of the rest are in the collections of the Topkapı Palace Museum Library and in various collections in Turkey and abroad. Sultan Mehmed II transported the manuscripts in his library first to the Old Palace in Istanbul and then to the New Palace (today’s Topkapı Palace), which was completed in the mid-1460s. In addition, after the conquest, he had libraries established in various centers in the city and donated books to them. The catalouge of the Islamic manuscripts in these manuscripts was written in 1502 and 1503, after the manuscripts were recorded in the “Register of Books”. It was sealed and recorded by Bayezid’s librarian, ‘Atufi. Except for four of the manuscripts examined within the scope of the study, Bayezid II’s seal has been identified. The manuscripts that were distributed to the foundation libraries established in the 16th and 17th centuries were stored in the library created with metal shelves in the small madrasah rooms of the Evvel and Sani Madrasahs in the Süleymaniye Complex. Apart from the manuscripts that Mehmed II donated or the ones were written for him in different locations and given as gifts, the manuscripts prepared by his own order have certain common features. Decoration patterns and motifs similar to each other are tooled on the leather bindings. Various textiles used in checkered, striped silk-cotton fabric bindings were used repeatedly in different periods. Among the manuscripts of Sultan Mehmed II, Chinese paper was used to cover a single paper binding. In this study, the manuscripts with dedication records of Mehmed II, the gathering of these manuscripts, the thoughts on the workshops they were prepared and finally their place in the collections of the Süleymaniye Manuscript Library, where they are preserved today, were examined.

Anahtar Kelimeler

Sultan Mehmed II (Sultan Mehmed, The Conqueror), Islamic Manuscripts, 15th century, Süleymaniye Manuscript Library

Kaynakça

• Aşıcı, S. (2007). Fatih Devri Tezhip Üslûbu, Yayımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi, Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk El Sanatları Anasanat Dalı, Tezhip-Süsleme Programı, İstanbul.
• Atbaş, Z. (2019). Artistic Aspects of Sultan Bayezid II’s Book Treasury Collection: Extand Volumes Preserved at the Topkapı Palace Museum Library. Treasures of Knowledge, An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4), Vol. 1 Ed. G. Necipoğlu, C. Kafadar ve C. H. Fleischer, 161-211.
• Atıl, E. (1973). Ottoman Miniature Painting under Sultan Mehmed II. Ars Orientalis, Vol. 9, Freer Gallery of Art Fiftieth Anniversary, s. 103-120.
• Babinger, F. (1951). Mehmed II. Der Eroberer, Und Italien. Byzantion, 21 (1), 127-170.
• Bağcı, S., Çağman, F., Renda G. ve Tanındı, Z. (2006). Osmanlı Resim Sanatı. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Baykal, İ. (1942). Hazine-i Hümayûn ile Bağdat ve Revan Odası Saray Kütüphaneleri Hakkında İki Hatt-ı Hümâyûn. Tarih Vesikaları II(9), 188-192.
• Baykal, İ. (1958). Fatih Sultan Mehmed’in Hususi Kütüphanesi ve Kitabları. Vakıflar Dergisi, IV, 77-84.
• Cevizli, A. G. (2014). Bellini, Bronze and Bombards: Sultan Mehmed II’s Requests Reconsidered. Renaissance Studies, 28 (5), 748-765.
• Cunbur, M. (1957). Fatih Devri Kütüphaneleri ve Kütüphaneciliği. Türk Kütüphaneciliği Derneği Bülteni, VI (4), 1-16.
• Cunbur, M. (1968). Kanuni Devrinde Kitap Sanatı, Kütüphaneleri ve Süleymaniye Kütüphanesi. Türk Kütüphaneciler Derneği Dergisi, Cilt 13(3), 134-142.
• Çağman, F. (1991). Baba Nakkaş. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 4, 369-370) Ankara: TDV.
• Deissmann, A. D. (1933). Forschungen und Funde im Serai, mit einem verzeichnis der nichtislamischen Handschriften im Topkapu Serai zu Istanbul. Berlin und Leipzig: Walter de Gruyter& Co. XI+144.
• Dener, H. (1957). Süleymaniye Umumi Kütüphanesi. İstanbul: Maarif Matbaası.
• Derman, Ç. (2012). Tezhip, Tezhip Sanatında Üslûplar ve Sanatkârları. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 41, 66) Ankara: TDV.
• Erünsal, İ. E. (1996). Fatih Camii Kütüphanesi’ne Ait En Eski Müstakil Katalog. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, Aydın Sayılı Özel Sayısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, II, 2 (26), 659-672.
• Erünsal, İ. E. (2010). Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri. Yavuz Argıt Armağanı, (Gen. Koor.) T. Büyükalın, (Haz.) M. B. Ülker (yay. haz.), Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, 54-122. (İkinci baskı).
• Erünsal, İ. E. (2018). Fatih Sultan Mehmed: Entelektüel Bir Sultanın Portresi, İlgi Duyduğu Konular, Kitaplar ve Kurduğu Kütüphaneler. (Ed.) F. Başar. Fatih Sultan Mehmed Han. İstanbul: Fatih Sultan Mehmed Üniversitesi Yayınları, 63-94.
• Erünsal, İ. E. (2020). Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu (Üçüncü Baskı). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kafadar, C. (2019). Between Amasya and Istanbul: Bayezid II, His Librarian , and the Textual Turn of the Late Fifteenth Century. Treasures of Knowledge, An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4), Vol. 1 (Ed.) G. Necipoğlu, C. Kafadar ve C. H. Fleischer, 79-154.
• Kaya, N. (2010). Süleymaniye Kütüphanesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 38, 121-123) Ankara: TDV.
• Kazan, H. (2007). XV. ve XVI. Asırda Osmanlı Sarayının Sanatı Himayesi, Yayımlanmış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, İslam Sanatları Tarihi Bilim Dalı, İstanbul.
• Kazan, H. (2010). XVI. Asırda Sarayın Sanatı Himayesi. İslâm Tarihi. İstanbul: Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı.
• Koca, E-F. (2020). Molla Hüsrev, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/molla-husrev (25.12.2022).
• Mavroudi, M. (2013), Translations From Greek Into Arabic at the Court of Mehmed the Conqueror. The Byzantine Court: Source of Power and Culture, Papers from the Second International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium, 21-23 June 2010, İstanbul: Koç University Press, 195-207.
• Necipoğlu, G. (1991). Architecture, Ceremonial and Power: The Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Cambridge, London.
• Necipoğlu, G. (2007). 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı, Mimarî, Tören ve İktidar (Çev. R. Sezer). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. (Eserin orijinali 1991’de yayımlandı).
• Necipoğlu, G. (2012). Visual Cosmopolitanism And Creative Translation: Artistic Conversations With Renaissance Italy In Mehmed II's Constantinople. Muqarnas, 29, 1-81.
• Necipoğlu, G. (2019). The Spatial Organisation of Knowledge in the Ottoman Palace Library: An Encylopedic Collection and Its Inventory. Treasures of Knowledge, An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4). Vol. 1 Ed. G. Necipoğlu, C. Kafadar ve C. H. Fleischer, 1-77.
• Raby, J. (1980). El Gran Turco: Mehmed the Conqueror as a patron of the arts of Christendom, Oxford University, Faculty of Oriental Studies (2).
• Raby, J. ve Tanındı, Z. (1993). Turkish Bookbinding In The 15th Century. (Ed.) T. Stanley. The Foundation of an Ottoman Court Style, Azimuth Editions, UK.
• Sezer, Y. (2016). The Architecture of Bibliophilia: Eighteenth-Century Ottoman Libraries, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Massachusetts Institute of Technology (MIT), Dept. Of Architecture. Cambridge, USA.
• Tanındı, Z. (2004). Kitap ve Cildi. (Ed.) H. İnalcık ve G. Renda. Osmanlı Uygarlığı, II. Baskı. Ankara. 841-863.
• Tanındı, Z. (2012). Two Bibliophile Mamluk Emirs: Qansuh the Master of the Stables and Yashbak the Secretary. The Arts of the Mamluks in Egypt and Syria – Evolution and Impact, (Ed.) Doris Behrens-Abouseif, Göttingen: Bonn University Press, 269-283.
• Tanındı, Z. (2019). The Illustrated and Illuminated Manuscripts Listed in ‘Atufi’s Inventory. Treasures of Knowledge, An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4), Vol. 1 Editörler G. Necipoğlu, C. Kafadar ve C. H. Fleischer, 213-239.
• Ünver, S. (1946). Fatih Külliyesi ve Zaman İlim Hayatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Ünver, S. (1958). Fatih Devri Saray Nakışhanesi ve Baba Nakkaş Çalışmaları. İstanbul Üniversitesi Milli Kültür Eserleri Tesisi, İstanbul: Kemal Matbaası.
• Ünver, S. (1964). İstanbul Fethinden Sonra İlim ve Sanat, Fethin 511. Yıldönümü Konferansları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 16-28
• Ünver, S. (2007). Fatih Sultan Mehmed Devrine Ait Bir Yazı ve Nakış Albümü. Türk Süsleme Sanatçıları, İstanbul: İşaret yayınları, 1, 45-56.
• Vryonis, S. (1991). Byzantine Constantiople and Ottoman Istanbul, The Ottoman City and It’s Parts, Urban Sturucture and Social Order. Yay. Haz. I. A. Bierman, R.A. Abou-El Haj, New York.