Osmanlı Görsel Kültürü Bağlamında Bir Ak Hadımın Eğitim Hâmîliği: Gazanfer Ağa Medresesi

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 1, 495 - 521, 23.09.2023

Şebnem Parladır

https://doi.org/10.29135/std.1269537

Öz

Sultan III.Murad (s. 1574-1595) ve III.Mehmed (s. 1595-1603) dönemlerinde bâbüssaâde ağası göreviyle içoğlanların yaşadığı ve eğitildiği Enderûn-ı Hümâyûn’u denetleyen ve hasodabaşı olarak padişah ile dış dünya arasındaki tek aracı olan Gazanfer Ağa (ö.1603), 16.yüzyılın ikinci yarısının sonlarında Osmanlı Sarayı’nın en güçlü simalarından biridir. III.Murad döneminde hadım kara ağaların (dârüssaâde ağalarının), hadım ak ağalarla (bâbüssaâde ağalarıyla) eşit duruma gelmesi, Saray’da kara ağa Habeşi Mehmed’e (ö.1590) etkin bir siyasi rol kazandırır. Mehmed Ağa elde ettiği ayrıcalıklı konumla mimari ve kitap sanatı alanında da aktif bir hâmîlik sürdürür. İşte onun ölümünün ardından Gazanfer Ağa, Saray’ın sanatsal faaliyetlerine yön vermeye başlayarak ak ağaların üstünlüğünü geri kazanır. Gazanfer, hazırlanışında rol oynadığı tasvirli elyazmaları, baniliğini üstlendiği mimari eserler, himaye ettiği âlimler ve şairlerle, Osmanlı Saray kültürünün üst düzey üyelerinin, gücünü sanatla yansıtma davranışlarını tekrar eder. Yanına sadrazam Koca Sinan Paşa’nın (ö.1596) desteğini de alarak inşa etmeye niyetli olduğu medresesine 1590’da bir müderris atanmasını sağlayan Gazanfer Ağa, öncelikle medreseye müderris seçimi ve seçilen adaya yaptırılan deneme dersini hikâye eden ve taslak halinde kalsa da tasvirli olmasının planlandığı anlaşılan bir elyazması hazırlatır. Yapımı 1593-1596 yılları arasında tamamlanan ve Nâdirî’nin Dîvân’ında sözlü ve görsel olarak betimlenen Gazanfer Ağa Medresesi, merasim güzergâhı olan Divan Yolu’na yakın ayrıcalıklı konumu ve mimarisi ile göz önündedir. Bu çalışmada Gazanfer Ağa Medresesine müderris tayini, medresenin inşası, eğitim süreci ve bir ak hadım olarak Gazanfer Ağa’nın eğitim hâmîliği, Osmanlı görsel kültürüne yansıyan ipuçları çerçevesinde değerlendirilmiş ve medresenin yapım ve eğitim sürecini etkileyen, şekillendiren şartlar ile ilişki ağları ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Gazanfer Ağa, Medrese, Eğitim, Tasvir, El Yazma, Elyazması

Educational Patronage of a White Eunuch in the Context of Ottoman Vısual Culture: Gazanfer Agha Madrasa

Öz

Gazanfer Agha (d.1603), with the post of the chief white eunuch, the only intermediary between the sultan and the external world as the head of the Privy Chamber and the Enderûn, where the pages lived and were educated, was one of the most powerful figures of the Ottoman Palace, during the periods of Sultan Murad III (r.1574-1595) and Mehmed III (r.1595-1603). During the reign of Murad III, the black eunuch aghas were granted an equal position with their white counterparts, thereby affording the chief black eunuch Habeşi Mehmed Agha (d.1590) an active political role within the Palace. Mehmed Agha maintains active patronage in the field of architecture and book arts with his privileged position. After his death, Gazanfer Agha reclaims the superiority of the white aghas by starting to direct the artistic activities in the Palace. The illustrated manuscripts, that he took part in the preparation, architectural works, poets and scholars under his patronage emphasize the character of high-rank Ottoman court officials’ behavior of representing their might through arts.
Gazanfer Agha, who provided the appointment of a tutor in his madrasa, which he intends to build with the support of grand vizier Koca Sinan Pasha (d.1596), planned to prepare a manuscript depicting the scene of the assignment and the qualification of a tutor in the madrasa as a sketch. In this Masnawi, which is registered at the Istanbul Süleymaniye Library Hagia Sophia 4787, the mediating role of the grand vizier Koca Sinan Pasha in the appointment of a tutor to the madrasa, the trial lecture, and the feast given at the house of Gazanfer Agha constitute the subjects of the depictions. The work was written by Sayyid Lokman during the period of Murad III and illustrated by a painter who appears to be in the team of Nakkaş (Painter) Osman and participated in the production process of the second volume of Shahinshahnama, which was prepared during the reign of Murad III.
The Gazanfer Agha Madrasa which consists of the tomb, sebil (public fountain) was constructed between 1593 and 1596 and depicted verbally and visually in Nâdirî’s Dîvân, with its privileged location and architecture near the Divan Yolu which is the ceremonial route. Gazanfer Agha sought a competent tutor before constructing his desired madrasa. Muhyî Pasha (life in 1583) whom he consulted due to his trust in his knowledge, recommended his son-in-law Seyfizâde for the job. Despite this, he inquires in secret to be sure of his competence. Gazanfer Agha, who has been taken care of the madrasa in person and shows attention to the quality of the education there, appears as an actor who controls the training of novice boys (pages) in Enderûn as the chief white eunuch and thus playing an educational role in the Palace. Agha reinforces his role as an education patron by building a madrasa. Therefore, in this study, the appointment of a tutor to the Gazanfer Agha Madrasa, the construction of the foundation, the education process, and the educational patronage of Gazanfer Agha as a white eunuch, have been evaluated within the framework of the clues reflected in the Ottoman visual culture, and the conditions and networks that affect the formation of the madrasa have been put forward.

Anahtar Kelimeler

Gazanfer Agha, Madrasah, Education, Description, Manuscript, Madrasa, Illustration

Kaynakça

• Ağca Diker, S. (2020), Topkapı Sarayında Ak Hadımlardan Oluşan Babüssaade Teşkilatı ve Kurumun Son Güçlü Temsilcisi: Kapı Ağası Gazanfer Ağa, FM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 16, 1-32.
• Altındağ, Ü. (1994), Dârüssaâde. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (C.9, 1-3). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Ayverdi, E.H. (1957), Gazanfer Ağa Manzumesi, İstanbul Enstitüsü Dergisi 3, İstanbul: 85-96.
• Ayverdi, E.H. (1974), Gazanfer Ağa Medresesi, Sebili ve Türbesi, İstanbul Ansiklopedisi 11, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 6024-6027.
• Bağcı, S., Çağman, F., Renda, G. ve Tanındı, Z. (2016), Osmanlı Resim Sanatı, İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Baltacı, C. (1976), XV-XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri. Teşkilat, Tarih. İstanbul: İrfan Matbaası.
• Börekçi, G. ve Öztürk, U. (2023), Gazanfer Ağa Medresesi’nin Açılışı ve Seyfîzâde Ahmed Efendi’nin Müderris Atanmasına Dair Seyyid Lokman’ın Manzumesi: Yeni Nüsha ve Metin, İslam Tetkikleri Dergisi, 13/1, 1-62.
• Çetinaslan, M. ve Bülbül, D. (2022), Şâhnâme-i Sultan Murad III (1582-1588) Minyatürlü Yazmasındaki Topkapı Sarayı Tasvirleri, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 22/1, 21-54.
• Çobanoğlu, A.V. (1994), Gazanfer Ağa Külliyesi, İstanbul Ansiklopedisi 3, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 375-377.
• Değirmenci, T. (2007), Resmedilen Siyaset: II.Osman Devri (1618-1622) Resimli El Yazmalarında Değişen İktidar Sembolleri, (Yayımlanmış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Dikici, A.E. (2009), ObscureRoots, Solid Foundations: A ComparativeStudy on the Architectural Patronage of Ottoman Court Eunuchs, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Koç Üniversitesi, İstanbul.
• Dikici, A. E. (2016), Âdâb ve Bağlam: Erken Modern Dönem İstanbul’unda Osmanlı Saray Hadımlarının Mimarî Hâmîlikleri, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin Hatırasına Osmanlı Mimarlık Kültürü. (Hatice Aynur ve A. Hilal Uğurlu, Eds.), İstanbul: Kubbealtı.
• Dikici, A.E. (2021), Eunuchs and the City: Residencesand Real EstateOwnedby Court Eunuchs in LateSixteenth-Century Istanbul, Yıllık:Annual of IstanbulStudies 3, 7-37.
• Diriöz, M. (1980), Gazanfer Ağa Medresesinin Açılışına Dair Bir Mesnevi, Birinci Milli Türkoloji Kongresi (İstanbul, 6-9 Şubat 1978) Tebliğler, İstanbul: Kervan Yayınları, 401-418.
• Diriöz, M. (1992), Gazanfer Ağa Medresesi Müderrisliğine Tayin Edilebilmesi İçin Seyfi-zâde Ahmed Efendi’nin Verdiği Deneme Dersi, Selçuklular Devrinde Kültür ve Medeniyet (14 Mart 1991), Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 1992, 51-57.
• Durmuş, T.I. (2020), Yöneticilere Sunulan Kasideler Üzerinden Osmanlı Edebi Himaye Geleneğinin Seyri, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 25, 191-275.
• Erbil, B. (2019), Gazanfer Ağa, Hayatı ve Yaptırdığı Eserler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Erkmen, A. (2022), Tarihten Tasvire Gazanfer Ağa Medresesi, Yeditepe Fatih Kültür Yaşam Sanat Dergisi, 8, 120-123.
• Erünsal, İ. E. (2015), Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Eyice, S. (1991), Ayrılık Çeşmesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 4, Ankara: Türk Diyanet Vakfı, 284-285.
• Eyice, S. (1996), Gazanfer Ağa Külliyesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 13, Ankara: Türk Diyanet Vakfı: 432-433.
• Fetvacı, E. (2013), Sarayın İmgeleri: Osmanlı Sarayının Gözüyle Resimli Tarih. (Nurettin Elhüseyni, Çev.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Fırat, B. O. (2008), Disorienting Encounters: Re-reading Seventeenth and Eighteenth Century Ottoman Miniature Paintings, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), University of Amsterdam: Holland.
• Fleischer, C. H. (1996), Tarihçi Mustafa Âli. Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı. (Ayla Ortaç, Çev.), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Hathaway, J., (2011), Habeşi Mehmed Agha: The First Chief Harem Eunuch (Darüssaade Ağası) of the Ottoman Empire, The Islamic Scholarly Tradition. Studies in History, Law and Thought in Honour of Professor Michael Allan Cook. (Asad Q. Ahmed, Behnam Sadeki and Michael Bonner, Eds.), Leiden-Boston: Brill, 179-195.
• İpşirli, M. (1993), Danişmend, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 8, Ankara: Türk Diyanet Vakfı, 464-465.
• Junne, G. (2016), The Black Eunuchs of the Ottoman Empire. Networks of Power in the Court of the Sultan. London, New York: I.B. Tauris.
• Karakoç, Y. (2005), Palace Politics and the Rise of the Chief Black Eunuch in the Ottoman Empire, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
• Kayhan Elbirlik, L. (2010), Dialogue Beyond Margins: Patronage of Chief Eunuchs in the Late 16th Century Ottoman Court, Sanat Tarihi Yıllığı, 22, 63-99.
• Kocaman, K. (2017), Osmanlı Medrese Sistemini Etkileyen Faktörler, İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 2(3), 400-427.
• Koçu, R.E. (1960), Ayrılık Çeşmesi, İstanbul Ansiklopedisi 3, İstanbul: Nurgök Matbaası, 1631.
• Külekçi, N. (1985), Gani-zâde Nâdirî. Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserler. Dîvânı ve Şehnâmesi’ninTenkidli Metni, (Kısmen Yayımlanmış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Kütükoğlu, M.S. (2000), XX.Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Necipoğlu, G. (2013), Sinan Çağı. Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimari Kültür. (Gül Çağalı Güven, Çev.), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Necipoğlu, G. (2016), Sinan Çağında Mimarlık Kültürü ve Âdâb: Günümüze Yönelik Yorumlar, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin Hatırasına Osmanlı Mimarlık Kültürü. (Hatice Aynur ve A. Hilal Uğurlu, Eds.), İstanbul: Kubbealtı.
• Okaçan, L. K. (2017), The Changing Dynamics of the Ottoman Patronage Networks (Late 16th and Early 17th Centuries), Archivum Ottomanicum, 34, 9-18.
• Ortaylı, İ. (2010), Mekânlar ve Olaylarıyla Topkapı Sarayı, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Stefini, T. (2012), 16. Yüzyılda Bir Etnik-Bölgesel Dayanışma Örneği. İstanbul ve Venedik Arasında Gazanfer Ağa, Toplumsal Tarih, 225, 14-24.
• Şahin, E. (2019), Hâmîlik Faaliyetleri Çerçevesinde Gazanfer Ağa’ya Yazılan Manzumeler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12 (63), 168-193.
• Tanındı, Z. (2002), Topkapı Sarayı’nın Ağaları ve Kitaplar, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (3), 41-56.
• Tanındı, Z. (2003), Transformation of Words to Images: Portraits of OttomanCourtiers in the Diwans of Baki and Nadiri, Res 43, 131-145.
• Tarım, Z. (2018), Topkapı Sarayı’nın Kısımları, Kullanımı ve Teşrifatı, Topkapı Sarayını Anlatmak. (Ali Satan, Salim Aydın ve Selin İpek, Eds.), İstanbul: Korpus Kültür Sanat Yayıncılık.
• Tökel, D.A. (2016), Divan Şiiri ve İstanbul’un İmar Tarihi, Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu IV, 473-493.
• Yavuz, Y.Ş. (1988), Adn. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (C.1, 390-91). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yerasimos, S. (2002), Sultan Sofraları. 15. Ve 16. Yüzyılda Osmanlı Saray Mutfağı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Yılmaz, H.F. ve Çobanoğlu, A.V. (2019), Bozdoğan (Valens) Su Kemeri, Vakıf Restorasyon Yıllığı, 19, İstanbul: T.C. Vakıflar Genel Müdürlüğü, 56-75.
• 1607 numaralı defterin 1.sayfa 1.sırasında kayıtlı “Bâbu’s-Sa’âde Ağası Gazanfer Ağa bin Abdurrahman Vakfı”na ait 1004 H./1596 M. tarihli vakfiyenin yeni harflere çevirisi için: https://gazanferagamedresesi.org/wp-content/uploads/Gazanfer-Ağa-Medresesi-Vakfiyesi-1.pdf.