İKİ SAVAŞ ARASI DÖNEM YAKINDOĞU’DA TÜRK - ERMENİ İLİŞKİLERİ

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 17, 54 - 79, 20.01.2019

Müzehher Yamaç

https://doi.org/10.33207/trkede.517350

Öz

Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devletine karşı
savaşan Ermeniler’e, Ruslar ve Fransızlar tarafından “Büyük Ermenistan” devleti
vaat edilmişti. Taşnak ve Hınçak gibi terör örgütleri, vatandaşı oldukları
devlete karşı Ermeni topluluklarını isyana kışkırtarak, başta Van ve Bitlis
olmak üzere çeşitli yerlerde isyan başlatmışlardı. Çıkan olayları durdurmak
için Osmanlı yönetimi, Doğu Anadolu’da bulunan Ermenileri, 1915 yılında Osmanlı
toprağı olan Suriye’ye tehcir kararı aldı. Savaş sırasında göç ettirilen
Ermenilere 1918 yılında bir kararname ile izin verildiğinden, bir kısmı
Anadolu’da terk ettikleri topraklara geri dönmüştür.
Kurtuluş Savaşı süresince düşman ordusu ile birlikte hareket etmişlerdir. 1921
Ankara Anlaşması’ndan sonra, işgal edilen yerlerdeki Ermeniler, Fransız
ordularıyla birlikte tekrar bölgeden çekilmiştir. Lozan Konferansı’nda Ermeni
istekleri “Azınlıklar Sorunu” sırasında görüşülmüş ancak, devlet kurma
istekleri gerçekleşmemiştir. Lozan sonrası dönem, yeni bir güçler dengesi ve
siyasi haritanın oluşturulduğu dönemdir. Bu aşamadan sonra Ermeniler, Kürtlerle
birlikte kurdukları Hoybun Cemiyeti’nde, 1926-1930 yılları arasında gerçekleşen
Ağrı isyanı sırasında, Türkiye’ye karşı eylemlerde bulunmuştur. 1938 yılında
Türk ordusunun İskenderun’a girmesi ve 1939 Antlaşması ile Hatay’ın Türkiye’ye
devri, Ermenilerin kaygılarını arttırmıştır. Bölgedeki Ermeniler’in bir kısmı
bu kez Lübnan’a ve Suriye’ye, diğerleri ise ABD ve Fransa’ya göç etmişlerdir.
Fransa göçü organize etmiş ve Birinci Dünya Savaşı ve işgal sırasında kendileri
için savaşan Ermenilere, finansal destek sağlamıştır. Türk yetkilileri bu yer
değiştirme sırasında; Fransız yetkililerle üzerinde anlaştıkları göç
düzenlemeleri ile, göçmenleri korumak için gerekli önlemleri almışlardır. Bu çalışmada Fransız
Dışişleri Bakanlığı ve Osmanlı Arşiv Belgelerinden yararlanarak, 1918-1940
yıllarına Yakındoğu’da Türk-Ermeni İlişkilerinin incelenmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yakındoğu, Türk-Ermeni İlişkileri, Hoybun Cemiyeti, Göç

Kaynakça

• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi; OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİLER (1915-1920), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No.14, Ankara, 1995.
• T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivi; OSMANLI BELGELERİNDE ERMENİLERİN SEVK VE İSKANI (1878-1920), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No. 91, Ankara, 2007.
• Fransız Dışişleri Bakanlığı Arşivi; MAE, Archive Diplomatique Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 466, E 411-2 Politique Extérieure Relations avec La Turquie: Dossier Général 1930-1934.
• MAE, Archive Diplomatique Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 469, Direction Des Affaires Politiques et Commerciales, E 411-2 Politique Extérieure Relations avec La Turquie: Dossier Général 1930-1934.
• MAE, Archive Diplomatique Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 471, Direction Des Affaires Politiques et Commerciales, E 411-2 Politique Extérieure Relations avec La Turquie: Dossier Général 1930-1934.
• MAE, Archive Diplomatique Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 473, Direction Des Affaires Politiques et Commerciales, E 411-2 Politique Extérieure Relations avec La Turquie: Dossier Général 1930-1934.
• MAE, Archive Diplomatique Levant 1918-1940, Syrie-Liban, Vol. 476, Direction Des Affaires Politiques et Commerciales, E 411-2 Politique Extérieure Relations avec La Turquie: Dossier Général 1930-1934.
• ALAKOM, Rohat, Xoybun Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, Avesta Yayınları, İstanbul, 1998.
• ARMAOĞLU, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980, c. I., Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1993.
• CARTHY, Justin M., Turks and Armenians: A Manual on the Armenian Question, Washington, Comittee on Education, Assembly of Turkish American Association, 1989.
• ÇAYCI, Abdurrahman, Türk Ermeni İlişkilerinde Gerçekler, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2013.
• ÇAY, Abdulhaluk M., Her Yönüyle Kürt Dosyası, Turan Kültür Vakfı, Ankara 1996.
• ÇİÇEK, Kemal, Ermenilerin Zorunlu Göçü, 1915-1917, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005.
• DİLAN, Hasan, Fransız Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olayları (1914-1918), Ankara, TTK 2005, XVI. Dizi, c. II., Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 2005.
• _____________, Fransız Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olayları (1914-1918), XVI. Dizi, c. III., Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 2005.
• _____________, Fransız Diplomatik Belgelerinde Ermeni Olayları (1914-1918), Ankara, TTK 2005, XVI. Dizi, c. IV., . Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 2005.
• GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Bilgi Yayınevi, Ankara 1988.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, Ermeni Tehciri, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2005.
• KALAFAT, Yaşar, Şark Meselesi Işığında Şeyh Said Olayı, Karakteri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar, Boğaziçi Yayınları, Ankara 1992.
• KARACAKAYA, Recep, Ermeni Meselesi Kronolojisi ve Kaynakça, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2005.
• KİRİŞÇİ, Kemal, Winrow Gareth M, Kürt Sorunu, Kökeni ve Gelişimi, Çev. Ahmet Fethi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2009.
• KOÇAŞ, M. Sadi, Tarihte Ermeniler ve Türk Ermeni İlişkileri, Kastaş Yay., İstanbul, 1990.
• MERAY, Seha L., Lozan Barış Konferansı – Tutanaklar – Belgeler, c. 1, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Yay. No. 300, Ankara, 1978.
• ÖKE, Mim Kemal, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu 1914-1923, İrfan Yayıncılık, İstanbul 2003.
• ÖZDEMİR, Hikmet, Çiçek Kemal, Turan Ömer, Çalık Ramazan, Halaçoğlu Yusuf, Ermeniler: Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 2010.
• ÖZÇELİK, İsmail, Ermeni Sorunu ve Gerçekler, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 2005.
• SAKARYA, İhsan, Belgelerle Ermeni Sorunu, Gnkur. Basımevi, Ankara, 1984.
• SELİM, Yavuz, Taşnak-Hoybun, İleri Yayıncılık, İstanbul, 2005.
• SELVİ, Haluk, Birinci Dünya Savaşı’ndan Lozan’a Ermeni Sorunu, Sakarya Üniversitesi Yayınları, Yayın No. 48, Sakarya, 2003.
• SEZER, Ayten, Arşiv Belgeleri Işığında Yurtdışında Yaşayan Ermenilerin Türkiye’ye Yönelik Faaliyetleri, Siyasal Yayınevi, Ankara, 2006.
• SİLOPİ, Zinar (Kadri Cemil Paşa), Doza Kürdistan: Kürt Milletinin 60 Seneden Beri Esaretten Kurtuluş Savaşı Hatıratı, Stewr Basımevi, Lübnan, 1969.
• SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, c. I., Ankara, 2000.
• SÜSLÜ, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Ankara 1990.
• , Mesut Fani (Bilgili)’ye Göre Kürtler ve Sosyal Gelişmeleri, Tanmak Yayınları, Ankara, 1993.
• ŞİMŞİR, Bilal, İngiliz Belgelerinde Atatürk I, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 1992.
• ULU, Cafer, Türkiye Cumhuriyeti’nde Ermeniler, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2009.
• URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1976.
• YAVUZ, Bige, Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Fransız İlişkileri Fransız Arşiv Belgeleri Açısından 1919-1922, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara,1994.
• AYTEPE, Oğuz , “Yeni Belgelerin Işığında Hoybun Cemiyet’i”, Toplumsal Tarih, c. 10,/sy. 58, Ekim 1998, ss. 50-54.
• BİLGİN, Mustafa Sıtkı, “Lozan Konferansı’nda Ermeni Meselesi: İtilaf Devletleri’nin Diplomatik Manevraları ve Türkiye’nin Karşı Siyaseti”, Belleten, 2005, c. LXIX/ 254, ss: 1-14.
• DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI, “Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl Lozan”, Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü, Ankara, 1973, ss. 182-196.
• DİLAN, Hasan; “Diplomatik Belgelerle Fransa’nın Ermeni Siyasetine Bakışı”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Yabancı Devletler, C. 10, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, ss. 16-25.
• ERASLAN Cezmi, “Ermeni Komiteleri, Propagandaları ve Osmanlı Devleti’nin Aldığı Tedbirler” Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu, İ.Ü. Rektörlüğü Yayınları, 2001, ss. 197-207.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, “Tehcir Edilen Nüfus, Kayıplar ve Göçler,” Türk Ermeni İlişkilerinde Yeni Yaklaşımlar, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2008, ss. 143-179.
• İLTER, Erdal, “Milli Mücadele’de “Doğu Lejyonu” (Légion d’Orient)’nun Fransız İşgal Bölgesindeki Fonksiyonu”, Ankara Üniversitesi Türk İnkilap Tarihi Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2, Sy. 3’den Ayrı Basım,1989, Ankara, ss: 419-436.
• KODAMAN, Bayram, ”Türk-Ermeni İhtilafının Başlangıcı”, Tarihte Ermeniler ve Kürtler (Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı Kilise ve Misyonerlik), c. 9, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, ss. 239-256.
• SEZER, Ayten, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Misyonerlerin Türkiye’deki Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri”, Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Dergisi, c. 16, Özel Sayı, Ankara, 1999, ss: 169-183.
• SONYEL, Salahi R., “Tehcir ve Kırımlar Konusunda Ermeni Propagandası, Hıristiyan Dünyası Nasıl Aldattı”, Belleten, 1977, c. XLI/161, ss. 1-242.
• TURAN, Ömer, “Lozan Barış Görüşmelerinde Ermeni Sorunu”, Osmanlı’nın Son Döneminde Ermeniler, Ed. Türkkaya Ataöv, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu, Yayın Nu. 94, Ankara, Ağustos 2002, ss. 200-229.
• YARGI, Güler, “Ermeni İhtilal Komitelerinin Silahlandırılmasında Avrupa Silah Sanayiinin Rolü”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, (Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Yabancı Devletler), C. 10, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, ss. 127-172.