Çevre Hakkının Dayanışma Hakkı Olarak Gelişimi ve Türkiye Özelinde Analizi

Year 2021, Volume: 21 Issue: 2, 417 - 448, 29.06.2021

İmam Bakır Kanlı İsmail Tarık Küpeli

https://doi.org/10.18037/ausbd.959241

Cited By: 2

Abstract

Kamu yönetimi disiplini bağlamında özellikle çevre politikalarının üretilmesi, uygulanması ve yönetilmesi süreçlerinde, kamu yararı ve kişisel çıkarlar arasındaki mücadele tarih boyunca hep olmuştur. Bu mücadelenin bir yansıması olarak fiziksel çevrenin tahrip edilmesi sadece doğa ya da insanoğlunu olumsuz yönde etkilememiş, aynı zamanda yapılı çevre de bu yıkımdan payını almıştır. Özellikle son elli yıl boyunca, Birleşmiş Milletler öncülüğünde yürütülen çalışmalar göstermiştir ki, çevre sorunlarının çözümünde veya en aza indirgenmesinde, soruna taraf olan paydaşların olabildiğince bir dayanışma ve iş birliği şuuru içinde hareket etmeleri anahtar rol oynamaktadır. Bu yüzdendir ki, bu dayanışmanın çevre hakkı kapsamı içinde “Üçüncü Kuşak Haklar” arasındaki yerini alması, 1982 yılında “Dayanışma Haklarına İlişkin Uluslararası Üçüncü Pakt Ön Tasarısı” ile gerçekleştirilmiştir. İşte bu çalışma, çevre hakkının dayanışma hakkı olarak dünyadaki gelişimini, Türkiye özelindeki yansımalarını ve geçirdiği süreci analiz etmektedir. Makalenin, literatüre yapacağı katkının yanı sıra merkezi ve yerel yönetimlerin ulusal ve uluslararası ölçekte yapacağı çalışmalara veya üretecekleri çevre politikalarına sağlayacağı katkı açısından da önemli olduğu düşünülmektedir. Çalışma, Birleşmiş Milletler, Fransa ve Türkiye’nin 1970 sonrası çevre hakkı konusundaki politikalarıyla sınırlandırılmıştır. Nitel araştırma yöntemine dayalı olarak gerçekleştirilen bu çalışmada; literatür taraması yapılmış, literatür ile birlikte ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşların rapor ve analizlerinden veriler elde edilmiştir. Elde edilen veriler ise doküman analizi tekniği ile değerlendirilmiş ve ulaşılan bulguların değerlendirilmesini müteakip yapılan önerilerle de çalışma sonlandırılmıştır.

Keywords

Birleşmiş Milletler, Çevre, Çevre Hakkı, Çevre Sorunları, Dayanışma Hakları

References

• 2017 Yılında Mavi Yüzgeçli Orkinos Avcılığı Yapacak Gemilerin Belirlenmesi ve Bu Gemilere Yapılacak Kota Tahsisine İlişkin Tebliğ (2017, 17 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 30041). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/04/20170417-4.htm
• Abdulhakimoğulları, E., Sezer, Ö. ve Akpınar, M. (2011). Küresel ulusal ve yerel düzeyde bir insan hakkı olarak çevre hakkının gelişimi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(14), 61-88. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/215794
• African Union. (2020, 11 Mayıs). Organization of African Unity /African Union Treaties, Conventions, Protocols and Charters. Erişim adresi: https://au.int/en/treaties/african-charter-human-and-peoples-rights.
• Ağca, B. (2002). Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi (Johannesburg, 26 Ağustos- 4 Eylül 2002). Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, Dışişleri Bakanlığı Yayınları. Erişim adresi: https://www.mfa.gov.tr/dunya-surdurulebilir-kalkinma-zirvesi_johannesburg_-26-agustos---4-eylul-2002_.tr.mfa
• Alston, P. (1982). A third generation of solidarity rights: Progressive development or obfuscation of ınternational human rights law? Netherlands International Law Review, 29(3), 307-322. Erişim adresi: https://www.cambridge.org/core/journals/netherlands-international-law-review/article/abs/third-generation-of-solidarity-rights-progressive-development-or-obfuscation-of-international-human-rights-law/14642D2A748D146213B9401404ADA5AC
• Antarktika’da Çevre Koruma Protokolünün Uygulanmasına Dair Yönetmelik. (2020, 13 Haziran). Resmî Gazete (Sayı: 31154). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2020/06/20200613-1.htm
• Atar, Y. (2007). Türk Anayasa Hukuku. Konya: Mimoza.
• Aydoğdu, Y. (2017). Türk hukukunda siyasi haklar ve siyasi hakların kullanılmasının engellenmesi suçu. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 29(128), 85-92. Erişim adresi: http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2017-128-1623
• Aykul, Ö. (2015). Hukuk Sisteminde Temel İnsan Hakları ve Gelinen Son Aşama; Dördüncü Kuşak İnsan Hakları ve Bunları Talep Hakkı. Erişim adresi: http://www.aykultopcu.com/habervemakele-184-hukuk-sisteminde-temel-insan-haklari-ve-gelinen-son-asama-dorduncu-kusak-haklar-ve-bunlari-talep-hakki
• Başlar, K. (2001). İnsan hakları ve kamu hürriyetleri. Ankara: SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık.
• Bilir, F. ve Hamdemir, B. (2011). Çevre hakkı ve uygulaması. S. Sarı ve diğerleri (Ed.), International Conference on Eurasian Economies, (s. 143-149) içinde. Bişkek: Manas University Press. Erişim adresi: http://www.avekon.org/papers/354.pdf
• Black Sea Comission. (2020, 1 Haziran). The Convention on the Protection of the Black Sea Against Pollution. Erişim adresi: http://www.blacksea-commission.org/Official%20Documents/The%20Convention/Overview/
• Bowen, G. A. (2009). Document analysis as a qualitative research method. Qualitative Research Journal, 9(2), 27-40. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/240807798_Document_Analysis_as_a_Qualitative_Research_Method
• Boyar, O. ve S. Kama Işık (2019). Dördüncü kuşak haklar ve bilişim teknolojilerinin doğuşunda mahremiyet kavramına karşılaştırmalı bir bakış. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 25(2), 602-623. Erişim adresi: http://static.dergipark.org.tr/article-download/61c0/6132/82ca/5e21941546092.pdf?.
• Boyd, D. R. (2012). The constitutional right to a healty hnvironment. Environment Science and Policy for Sustainable Development, 54(4), 3-15. Erişim adresi: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00139157.2012.691392?needAccess=true
• Bozkurt, E. (2019). Çevre hakkı kapsamında İstanbul Berlin karşılaştırması (Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Erişim adresi: https://katalog.marmara.edu.tr/veriler/yordambt/cokluortam/3E30EA23-C17D-3741-8636-4E1A000683F8/Ecem BOZKURT.pdf
• Carter, N. (2007). Politics of the environment: Ideas, activism, policy. New York: Cambridge University Press.
• Ceylan, H. (2019). Çevre hakkı çerçevesinde İran’ın Unie Gölü’ndeki uygulamaları (Yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Erişim adresi: https://www.academia.edu/42762675/%C3%87EVRE_HAKKI_KAPSAMINDA_%C4%B0STANBUL_BERL%C4%B0N_KAR%C5%9EILA%C5%9ETIRMASI
• Chauhan, B. S. (2008). Environmental studies. New Delhi: University Science Press. Erişim adresi: https://books.google.com.tr/books?id=Pw6WiYiHPhIC&pg=PT3&lpg=PT3&dq=environmental+studies+chauhan&source=bl&ots=ZjvsNPdr--&sig=ACfU3U2SozbN-91ipDtVXQ7JPkG3mO0kGg&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwiU1d-rwLjpAhVSZMAKHdf2AyIQ6AEwDnoECBMQAQ#v=onepage&q=environmental%20studies%20chauhan&f=false
• Conseil Constitutionnel. (2021, 15 Mayıs). Charte de l'environnement de 2004. Erişim adresi: https://www.conseil-constitutionnel.fr/le-bloc-de-constitutionnalite/charte-de-l-environnement-de-2004.
• Cornescu, A. V. (2009). The generations of human’s rights. D. Sehnálek ve diğerleri (Ed.), Dny Práva Days of Law 1. Edition (s. 1-11) içinde. Brno: Masaryk University. Erişim adresi: https://www.law.muni.cz/sborniky/dny_prava_2009/files/prispevky/tvorba_prava/Cornescu_Adrian_Vasile.pdf
• Cullet, P. (1995). Definition of an environmental right in a human rights context. Netherlands Quarterly of Human Rights, 13(1), 25–40. Erişim adresi: https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/016934419501300103
• Çevre Kanunu. (1983, 11 Ağustos). Resmî Gazete (Sayı: 18132). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=2872&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• Çolakoğlu, E. (2010). Haklar söyleminde çevre eğitiminin yeri ve Türkiye’de çevre eğitiminin anayasal dayanakları. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 88, 151-171. Erişim adresi: http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2010-88-594
• Dadak, K. (2015). Yeni kuşak hak olarak çevre hakkı. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, 5, 309-326. Erişim adresi: http://static.dergipark.org.tr/article-download/imported/5000145786/5000133114.pdf?
• Donnelly, J. (1995). Teoride ve uygulamada evrensel insan hakları. (Çev. M. Erdoğan ve L. Korkut). Ankara: Yetkin Yayınları.
• Drexhage, J. ve D. Murphy (2010). Sustainable development: From Brundlant to Rio 2012. New York: United Nations Headquarters. Erişim adresi: http://www.surdurulebilirkalkinma.gov.tr/wp-content/uploads/2016/06/Background_on_Sustainable_Development.pdf
• Eckersley, R. (2003). Environmentalism and political theory: Toward an ecocentric approach. London: UCL Press.
• Elmalıca, H. (2016). Bilişim çağının ortaya çıkardığı temel bir insan hakkı olarak unutulma hakkı. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 65(4), 1603-1636. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/621578
• Erdoğan, M. (2016). Çevresel bilgiye erişim hakkı açısından Aarhus Sözleşmesi ve Türkiye üzerine değerlendirme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(43), 1812-1817. Erişim adresi: https://avesis.comu.edu.tr/yayin/774f8187-47bf-48ef-8a99-b0f2e2f2bd1d/cevresel-bilgiye-erisim-hakki-acisindan-aarhus-sozlesmesi-ve-turkiye-uzerine-degerlendirme
• Eroğlu, Ş. (2018). Dijital yaşamda mahremiyet (gizlilik) kavramı ve kişisel veriler: Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü öğrencilerinin mahremiyet ve kişisel veri algılarının analizi. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 35(2), 130-153. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/328022624_Dijital_Yasamda_Mahremiyet_Gizlilik_Kavrami_ve_Kisisel_Veriler_Hacettepe_Universitesi_Bilgi_ve_Belge_Yonetimi_Bolumu_Ogrencilerin_Mahremiyet_ve_Kisisel_Veri_Algilarinin_Analizi
• Eurostat. (2021a, 15 Şubat). Environmental Protection Expenditure Accounts. Erişim adresi: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Environmental_protection_expenditure_accounts
• Eurostat. (2021b, 13 Şubat). National Expenditure on Environmental Protection. Erişim adresi: https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ten00135/default/table?lang=en
• Eurostat. (2021, 4 Ocak). General Government Expenditure by Function. Erişim adresi: https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/
• Feinberg, J. (1970). The nature and value of rights, Journal of Value Inquiry, 4, 243–257. Erişim adresi: https://link.springer.com/article/10.1007/BF00137935
• Friends of the Earth International. (2021, 9 Şubat). Environmental Rights are Human Rights. Erişim adresi: https://www.foei.org/what-we-do/environmental-rights-human-rights#:~:text=Environmental%20rights%20mean%20access%20to,%2C%20food%2C%20water%20and%20air.&text=Many%20of%20these%20rights%2C%20particularly,in%20various%20conventions%20and%20agreements.
• Glass, S. M. (2002). Sustainability and local government. Local Environment, 7(1), 97-102. https://doi.org/10.1080/13549830220115448
• Gözler, K. (2012). Hukukun temel kavramları. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Gülmez, M. (2001). İnsan hakları ve demokrasi eğitimi. Ankara: TODAİE Yayını.
• Gündüzöz, İ. (2015). Yeni kuşak insan hakları çerçevesinde Türkiye’de mülki idare amirliğine analitik bir yaklaşım. İnsan Hakları Yıllığı, 33, 19 – 33. Erişim adresi: https://docplayer.biz.tr/35271943-Yeni-kusak-insan-haklari-cercevesinde-turkiye-de-mulki-idare-amirligine-analitik-bir-yaklasim.html
• Güneş, A. (2012). Uluslararası çevre hukuku üzerine bir inceleme. Journal of Istanbul University Law Faculty, 70(1), 83-114. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/97703
• Güneş, A. ve L. Münster (2010). Aarhus Sözleşmesi üzerine bir inceleme. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 14(1), 299-333. Erişim adresi: http://webftp.gazi.edu.tr/hukuk/dergi/14_1_11.pdf
• Güneş, A. ve L. Münster (2011). Yeni anayasa tartışmaları bağlamında çevre. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 15(3), 259-284. Erişim adresi: http://webftp.gazi.edu.tr/hukuk/dergi/15_3_10.pdf
• Güneş, Y. ve A. A. Coşkun (2004). Çevre hukuku. İstanbul: Kazancı Hukuk Yayınları.
• Güveyi, Ü. (2018). 1982 Anayasası kapsamında çevre hakkının karşılaştırmalı kısa bir tahlili. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 24(2), 633-659. Erişim adresi: http://static.dergipark.org.tr/article-download/be03/588c/e94b/5c23494d86d08.pdf?
• Hamamcı, C. (1983-1984). Çevre hakkı üzerine düşünceler. İnsan Hakları Yıllığı, 5-6, 171-180. Erişim adresi: http://docplayer.biz.tr/30092566-Cevre-hakki-uzerine-dusunceler-can-hamamci.html
• Hohfeld, W. (1919). Fundamental legal conceptions. (Ed. W. Cook), New Haven: Yale University Press.
• İstediğimiz Gelecek. (Haziran 2012). Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Konferansı (Rio+20) Rio de Janeiro, Brezilya, 20-22 Haziran 2012, Konferans Çıktısı Erişim adresi: http://www.surdurulebilirkalkinma.gov.tr/wp-content/uploads/2016/06/Future_We_Want.pdf
• Kaboğlu, İ. Ö. (1992). Çevre hakkı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kaboğlu, İ. Ö. (1998). İnsan haklarının hukuksal yapısı (Özgürlükler hukuku). İstanbul: AFA Yayınları.
• Kanlı, İ. B. ve B. Kaplan (2019). Yerel ölçekte çevre güvenliğine ilişkin bir model önerisi. Kırklareli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8(2), 97-115. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/klujfeas/issue/48895/440546
• Kapani, M. (1981). Kamu hürriyetleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını.
• Kara, U. (2012). Üçüncü kuşak haklar: Dayanışma hakları. (Ed. Tolga Akkaya). Temel İnsan Hakları Bilgisi I. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2538, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1509, 90-105. Erişim adresi: http://www.nevoku.com/temel-insan-haklari-bilgisi---i---e-kitap--temel-insan-haklari-bilgisi-i/viewdeck/0be1bde6-692e-4502-b8e1-a0c335aa7802
• Kaya, Y. (2011). Çok taraflı çevre anlaşmalarına uyum sorunu ve Türkiye üzerine bir değerlendirme. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 16(2), 439-462. Erişim adresi: https://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423912722.pdf
• Kaypak, Ş. (2009). Avrupa Birliği sürecinde yerel haklar ve kente yansıması. I. Uluslararası Avrupa Birliği, Demokrasi, Vatandaşlık ve Vatandaşlık Eğitimi Sempozyumu. 28–30 Mayıs 2009, Uşak. 1–19. Erişim adresi: https://www.academia.edu/32443038/Avrupa_Birli%C4%9Fi_S%C3%BCrecinde_Yerel_Haklar_ve_Kente_Yans%C4%B1mas%C4%B1?auto=download
• Kaypak, Ş. (2017). Çevre hakkı ve kentsel alanlarda uygulanması. (Ed. Z. Altaev, Z. Suleımenova, Ö. O. Fettahlıoglu) Al Farabi 1. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi Congress Book, 1037-1059, Gaziantep, İKSAD. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/323551194_CEVRE_HAKKI_VE_KENTSEL_ALANLARDA_UYGULANMASI
• Keleş, R. Y. (1994). Kent ve çevre haklarının korunması üzerine gözlemler. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 49(3), 275-281. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000001726
• Keleş, R. (2013). 100 soruda çevre, çevre sorunları ve çevre politikası. İzmir: Yakın Kitabevi.
• Keleş, R. ve Ertan, B. (2002). Çevre hukukuna giriş. Ankara: İmge Kitabevi.
• Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15, 170-189. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1156348
• Kıyı Kanunu. (1990, 17 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 20495). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.3621.pdf
• Legifrance. (2020, 16 Mayıs). Traités internationaux. Erişim adresi: https://www.legifrance.gouv.fr/Droit-international/Traites
• Louden, R. (1983). Rights ınfatuation and the ımpoverishment of moral theory. Journal of Value Inquiry, 17, 87–102. https://doi.org/10.1007/BF00158554
• Milli Parklar Kanunu. (1983, 9 Ağustos). Resmî Gazete (Sayı: 18132). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2873.pdf
• Mumcu, A. (2007). İnsan hakları ve kamu özgürlükleri kavramı. (Ed. A.T. Yürük, K. Selvi). İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 1590, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 842.
• Mutlu, L. (2011). Anayasal bir hak olarak çevre hakkı ve çevresel etki değerlendirmesi (Yüksek Lisans Tezi). Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars. Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• OECD. (2005, 5 Temmuz). Environment. Erişim adresi: https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=813
• OECD. (2008). OECD Çevresel Performans İncelemeleri: Türkiye. Erişim adresi: https://www.oecd.org/env/country-reviews/42198785.pdf
• O’Leary, Z. (2017). The essential guide to doing your research project. London: Sage.
• Olgun, H. ve V. Işık (2017). Bir “İnsan Hakkı” olarak “Çevre Hakkı” ve Türk Hukukundaki yeri. Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi, 3(1), 33-52. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/598894
• Organization of American States. (2020, 11 Haziran). Additional Protocol to the American Convention on Human Rights in the Area of Economic, Social and Cultural Rights "Protocol of San Salvador". Erişim adresi: http://oas.org/juridico/English/treaties/a-52.html
• Özdek, E. Y. (1993) İnsan hakkı olarak çevre hakkı. Ankara: TODAİE Yayını.
• Özmehmet, D. E. (2008). Dünyada ve Türkiye sürdürülebilir kalkınma yaklaşımları. Journal of Yaşar University, 3(12), 1-23. Erişim adresi: https://docplayer.biz.tr/4366960-Dunyada-ve-turkiye-surdurulebilir-kalkinma-yaklasimlari-dr-ecehan-ozmehmet-yasar-universitesi-ecehan-ozmehmet-yasar-edu-tr.html
• Öztürk, Ö. (2017). Çevrecilik söylemleri ve Türkiye’deki çevre hareketlerinin seyri. Journal of History Culture and Art Research, 6(2), 441-456. Erişim adresi: http://193.140.9.50/index.php/ilk/article/view/804/621
• Prüss-Ustün, A., Wolf, J., Corvalán, C., Bos, R. ve Neira, M. (2016). Preventing disease through healthy environments. A global assessment of the burden of disease from environmental risks. Geneva: World Health Organization Press. Erişim adresi: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/204585/9789241565196_eng.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Refworld. (2020, 12 Haziran). World Charter for Nature. Erişim adresi: https://www.refworld.org/docid/3b00f22a10.html
• Semiz, Y. (2016). Çevre hakkı kavramı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin çevre hakkına yaklaşımı (Yüksek Lisans Tezi). Galatasaray Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=d9A42DeE6VQqAnUb_9UpCQ&no=L05NDnpBiNILRyCv1iwqTA
• Su Ürünleri Kanunu. (1971, 22 Mart). Resmî Gazete (Sayı: 13799). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.1380.pdf
• Şen, E. (1994). Çevre ceza hukuku. İstanbul: Kazancı Hukuk Yayınları.
• Tarlock, A. D. (2009). History of environmental law. Environmental laws and their enforcement, (Ed. A. D. Tarlock, J. C. Dernbach). 1, 42-64, Oxford: EOLSS Publications.
• T.C. Anayasası (1924). Erişim adresi: https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924-anayasasi/
• T.C. Anayasası (1961). Erişim adresi: https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1961-anayasasi/
• T.C. Anayasası. (1982). Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2709.pdf
• T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. (2020, 10 Haziran). Rio Sözleşmeleri Kapsamında Türkiye’nin Ulusal Kapasitesinin Değerlendirilmesi Projesi. Erişim adresi: http://www.ncsa-turkey.cevreorman.gov.tr/rio-sozlesmeleri.aspx
• T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2020a, 1 Haziran). BM İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi. Erişim adresi: https://iklim.csb.gov.tr/birlesmis-milletler-iklim-degisikligi-cerceve-sozlesmesi-i-4362
• T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2020b, 1 Haziran). Montreal Protokolü. Erişim adresi: https://iklim.csb.gov.tr/montreal-protokolu-i-4364
• T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2020c, 1 Haziran). Viyana Sözleşmesi. Erişim adresi: https://iklim.csb.gov.tr/viyana-sozlesmesi-i-4399
• T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı. (2020d, 11 Nisan). Çevre Koruma Harcamaları. Erişim adresi: https://cevreselgostergeler.csb.gov.tr/cevre-koruma-harcamalari-i-85708
• T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Müdürlüğü. (2016). Türkiye Çevre Durum Raporu, Ankara: SAR MATBAA Yayıncılık. Erişim adresi: https://webdosya.csb.gov.tr/db/ced/editordosya/tcdr_tr_2015.pdf
• T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Müdürlüğü. (2020). Çevresel Göstergeler, Ankara: Bee Content & Communication. Erişim adresi: https://webdosya.csb.gov.tr/db/cevreselgostergeler/duyurular/cevresel-gostergeler--8230-46250-20210105115222.pdf
• T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2020a, 9 Mayıs). Sürdürülebilir Kalkınma. Erişim adresi: http://www.mfa.gov.tr/surdurulebilir-kalkinma.tr.mfa.
• T.C. Dışişleri Bakanlığı. (2020b, 15 Mayıs). Ülkemizin Taraf Olduğu Başlıca Çevre Anlaşmaları. Erişim adresi: http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/Anlasmalar.pdf. The Declaration of the United States of America. (1776, 4 Temmuz). Erişim adresi: http://www.digitalhistory.uh.edu/active_learning/explorations/revolution/dunlap.jpg
• Topçu, E. (2008). Bir insan hakkı olarak su hakkı. İnsan Hakları Yıllığı, 26, 15-40. Erişim adresi: https://docplayer.biz.tr/196228-Bir-dnsan-hakki-olarak-su-hakki.html
• TÜİK. (2020, 28 Ekim). Çevre Koruma İstatistikleri. Erişim adresi: https://data.tuik.gov.tr/tr/main-category-sub-categories-sub-components2/
• UNECE. (2020, 14 Mayıs). Erişim adresi: https://www.unece.org/env/pp/introduction.html.
• UNEP. (2020, 25 Nisan). Erişim adresi: www.unep.org/search-environment-right
• UNEP. (2021, 10 Şubat). Erişim adresi: https://www.unenvironment.org/explore-topics/environmental-rights-and-governance/what-we-do/advancing-environmental-rights/what-0
• United Nations Treaty Collection. (2020, 11 Mart). Treaty American Convention on Human Rights "Pact of San José, Costa Rica. Erişim adresi: https://treaties.un.org/pages/showDetails.aspx?objid=08000002800f10e1
• Uygun, O. (2000). İnsan hakları kuramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Uygun, O. (2013). Kamu hukuku incelemeleri. İstanbul: Oniki Levha Yayıncılık.
• Vašák, K. (1977). Human rights: A thirty-year struggle: the sustained efforts to give force of law to the universal declaration of human rights. UNESCO Courier, 11, 29–32. Erişim adresi: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000074816
• Vie Publique. (2020, 15 Haziran). Quels sont les principes, droits et devoirs consacrés par la Charte de l’environnement de 2004? Erişim adresi: https://www.vie-publique.fr/fiches/19567-charte-de-lenvironnement-principes-droits-et-devoirs
• Yurtcanlı, S. (2012). Fransız Çevre Şartı’na bir bakış. Journal of Faculty of Political Science, 21(47), 309-334. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/5702
• Warman, C. (2016). Tolerance: The beacon of the enlightenment. Cambridge: Open Book Publishers. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/j.ctt19b9jvh.6?seq=1#metadata_info_tab_contents
• Wood, Harold W. (1985). The united nations world charter for nature: The developing nations ınitiative to establish protections for the environment. Ecology Law Quarterly, 12, 977-996. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/24112833?seq=1
• World Resources Institute. (2021, 15 Şubat). Environmental Rights. Erişim adresi: https://www.wri.org/our-work/topics/environmental-rights