VOCABULARY SHAPED AROUND THE CONCEPT OF ARROGANCE IN MODERN TURKISH DIALECTS

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 710 - 735, 30.04.2025

Elif Kaya

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1611385

Abstract

The vocabulary in Modern Turkish dialects includes words that continue to be used apart from the standard language and has a special value. The main source containing the vocabulary in dialects is Derleme Sözlüğü. In addition, there are books, theses and some article-sized contribution studies prepared in this context.
In this study, it has been tried to reveal the vocabulary shaped in Anatolian dialects around the concept of arrogance. Arrogance is a multifaceted concept and can be handled from psychological, religious, moral and sociological perspectives. Its reflection in the language has been tried to be handled through Anatolian dialects in this study. For this purpose, twenty-one articles, especially Derleme Sözlüğü, were scanned. Since arrogance is not a concept that can be handled alone, it has been handled together with the concepts of pride, egoism, boasting, pedantry, strutting/flaunting, despising/humiliation and conceit. In addition, the vocabulary related to humility is also included in the study. The identified vocabulary is classified and presented under subheadings.
Through the scans, it is concluded that the vocabulary used to express the concept of arrogance is quite broad and rich. In particular, it is seen that Turkish has carried the power of concretization, which it frequently uses in the expression of concepts, to higher levels with this concept. It is determined that the vocabulary used to express the concept of arrogance is superior in number. But the vocabulary used in the expression of the concept of humility consists of a much smaller number of words.

Keywords

arrogance, Modern Turkish dialects, humility, smugness, Derleme Sözlüğü

Türkiye Türkçesi Ağızlarında Kibir Kavramı Etrafında Şekillenen Söz Varlığı

Abstract

Türkiye Türkçesi ağızlarındaki söz varlığı, ölçünlü dil dışında kullanılmaya devam eden sözcükleri içerir ve ayrı bir değer arz eder. Ağızlardaki söz varlığını içeren temel kaynağımız Derleme Sözlüğü’dür. Bununla birlikte bu bağlamda hazırlanan kitaplar, tezler ve katkı niteliğinde olan bazı makale boyutunda çalışmalar da bulunmaktadır.
Bu çalışmada, kibir kavramı etrafında Anadolu ağızlarında şekillenen söz varlığı ortaya konmaya çalışılmıştır. Kibir, çok yönlü bir kavram olup psikolojik, dinî, ahlaki, sosyolojik açılardan ele alınabilir. Dildeki yansıması ise bu çalışma ile Anadolu ağızları üzerinden ele alınmaya çalışılmıştır. Bunun için Derleme Sözlüğü başta olmak üzere “Derleme Sözlüğü’ne Katkılar” biçiminde hazırlanmış yirmi bir adet makale taranmıştır. Kibir, tek başına ele alınabilecek bir kavram olmadığı ve birçok kavramla iç içe geçtiği için onunla birlikte gurur, bencillik, övünme, bilgiçlik taslama, çalım/gösteriş yapma, hor görme ve şımarıklık kavramlarıyla birlikte ele alınmıştır. Ayrıca karşıt kavram olarak karşımıza çıkan alçak gönüllülük ile ilgili söz varlığı da çalışmaya dâhil edilmiştir. Tespit edilen söz varlığı sınıflandırılarak alt başlıklar hâlinde sunulmuştur.
Yapılan taramalarla kibir kavramının ifadesinde kullanılan söz varlığının oldukça geniş ve zengin olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bilhassa Türkçenin kavramların ifadesinde sıklıkla kullandığı somutlaştırma gücünü bu kavramla daha üst düzeylere taşıdığı görülmüştür. Kibir kavramının ifadesinde kullanılan söz varlığının sayıca üstün olduğu belirlenmiştir. Bu durumun alçak gönüllülük kavramı için geçerli olmadığı, bu kavramın ifadesinde kullanılan söz varlığının çok daha az sayıda sözcükten ibaret olduğu tespit edilmiştir.

Keywords

kibir, kendini beğenmişlik, Türkiye Türkçesi ağızları, alçak gönüllülük, Derleme Sözlüğü

References

• Açık, Nilgün (2020). “Nâbî’nin Hayriyye’sinin Eğitsel Yönü”. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 7 (2): 159-169.
• Aka, Muharrem (2024). “Kibrin Psikolojisi”. Harran İlahiyat Dergisi, 51: 107-128.
• Akbalık, Esra (2013). “Yunus Emre’nin Şiirlerinde ‘Gönül’ İmgesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6 (26): 20-28.
• Aksoy, Ömer Asım (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-II. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Arat, Reşit Rahmeti (2006). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arslan, Hammet (2019). “Mâturîdî’nin Kitâbü’t-Tevhid İsimli Eserinde Budizm’e Atıflar: Sümeniyye Örneği”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 8 (4): 3353-3371.
• Ayverdi İlhan (2011). Misalli Büyük Türkçe Sözlük (Kubbealtı Lugatı) 1-3. İstanbul: Mas Matbaacılık.
• Bayram, Hanife, Hasan Yerkazan (2024). “Hadislerde Kibir”. Sosyal Bilimler Araştırmaları -2-. (2. Baskı). (Ed. Doç. Dr. Hasan Yerkazan). Amasya: Amasya Üniversitesi Yayınları.
• Boz. Erdoğan (2017). Yunus Emre Risâletü’n-Nushiyye Öğüt Kitabı (Fatih Nüshası). (2. Baskı). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Bulut, Serdar (2017). “Gümüşhane İli ve Yöresi Ağızlarından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar”. Karadeniz Araştırmaları, XV/57: 171-190.
• Cin, Recai (1971). Kavramlar Dizini I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çağrıcı, Mustafa (2007). “Övünme”. TDV İslam Ansiklopedisi. (34: 103-104). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, Mustafa (2011). “Tevazu”. TDV İslam Ansiklopedisi. (40: 583-585). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, Mustafa (2012). “Ucb”. TDV İslam Ansiklopedisi. (42: 36-37). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çağrıcı, Mustafa (2022). “Kibir”. TDV İslam Ansiklopedisi. (25: 561-562). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çifci, Musa, Önder Sezer (2018). “Derleme Sözlüğüne Katkılar (Emirdağ/Burunarkaç Köyü) II”. Journal of Turkish Studies Language/Literature, 13/28: 241-264.
• Çiftci, Ahmet (2007). Budist Kutsal Metinlerinden “The Questions of King Milinda”ya Göre Budizm’in Temel Nitelikleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Derleme Sözlüğü I-VI (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğan, Muammer (2009). “Aksaray Ağzından Derleme Sözlüğüne Katkılar -1”. Journal of Turkish Studies, 4/4: 236-249.
• Doğan, Muammer (2010). “Aksaray Ağzından Derleme Sözlüğüne Katkılar -2”. Journal of Turkish Studies, 5/1: 294-312.
• Doğan, Muammer (2012). “Aksaray Ağzından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar -3”. Diyalektolog - Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 4: 9-21.
• Efe, Kürşat (2020). “Ankara Güdül Ağzından Derleme Sözlüğüne Katkılar”. Sosyal Bilimler Dergisi, 49: 786-827.
• Güngör, Muhammed (2014). “Hıristiyanlıkta Yedi Ölümcül Günah”. Dini Araştırmalar, 17 (45): 36 59.
• Güven, Ömer (2021). “Zara (Sivas) Ağzından Derleme Sözlüğüne Katkılar II”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 5: 299-315.
• Hengirmen, Mehmet (1999). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınevi.
• https://sozluk.gov.tr/ (erişim 15.12.2024)
• İmer, Kâmile vd. (2019). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kanar, Mehmet (2012). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Kasapoğlu, Abdurrahman (2009). “İnkarcıların Bir Karakter Özelliği Olarak Şımarıklık”. Hikmet Yurdu, 3: 181-206.
• Kiriş Yılmaz, Nurten (2021). “Yunus Emre’nin “Kibir Destanı’ndan Hareketle Günümüz Felsefe Alanına Bir Bakış”. Tabula Rasa: Felsefe ve Teoloji, (37): 24-39.
• Kocagöz Uzun, Sadet (2019). Narsisizm ve Dindarlık İlişkisi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Önler, Zafer (1999). “Kutadgu Bilig’de Yer Alan Deyimler”. Türk Dilleri Araştırmaları, 9: 119-186.
• Özçelik, Sadettin (2005). Dede Korkut Araştırmalar, Notlar/Dizin/Metin. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Özkan, Hakan (2022). “Şeytanı Nankörlüğe Götüren Tavır Olarak Kibir-İtaat İlişkisi”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 12 (2): 813-828.
• Özkan, Sevim (2023). Duygusal Zekâ ve Narsisizm Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• Sümer, Necati (2016). “Katolik Mezhebinde Yedi Ölümcül Günah Problemi”. Journal of Turkish Studies, 11/5: 481-498.
• Tarama Sözlüğü I-VIII (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Telli, Burak, Türker Barış Bulduk (2019). “Adıyaman İli ve Yöresi Ağızlarından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar: Fiil”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 10: 98-115.
• Telli, Burak, Büşranur Aslan (2023). “Kahramanmaraş Ağzından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar -1”. Edebî Eleştiri Dergisi, 7 (2): 578-591.
• Tokat, Feyza (2014). “Çavdır Ağzından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3/1: 153-166.
• Tokyürek, Hacer (2013). “Eski Uygur Türkçesinde “Köŋül” Sözü”. Bilig, 66: 247-272.
• Topal, Erol (2018). “Giresun Eynesil Ağzından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar”. Karadeniz Araştırmaları, XV/59: 291-296.
• Yılmaz, Hasan (2020). “Empati ile Narsizim Arasındaki İlişkide Bencilliğin Aracı Rolü”. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 48: 37-60.